Polski Jubiler 1(15)2002 - Aktualny numer

NUMER ARCHIWALNY

Na okładce: Na okładce: Jarosław Westermark, pierścionek, bursztyn, złoto, "Amberif 2002".

fot. J. Westermark

W NUMERZE

Dziwne losy niektórych zabytków bursztynowych z kolekcji Muzeum Zamkowego w Malborku

Obchodzony uroczyście w ubiegłym roku jubileusz 40-lecia Muzeum Zamkowego w Malborku stwarza doskonałą okazję do spojrzenia z perspektywy minionych kilkudziesięciu lat na jedną z naszych najcenniejszych kolekcji, a w skali polskich zbiorów muzealnych na pewno jedną z najbardziej znanych w świecie - kolekcję bursztynu. Wystawa, prezentująca część tego zbioru, funkcjonuje na zamku malborskim już od 1965 r.
Fot. 1. Szkatuła z warsztatu Michela Redlina, Gdańsk, ok. 1680.

Fot. 1. Szkatuła z warsztatu Michela Redlina, Gdańsk, ok. 1680.

Kolekcja tworzona była praktycznie od zera. Muzeum na zamku rozpoczęło działalność 1 stycznia 1961 r., a pierwszy "bursztynowy" zakup wpisano do ksiąg inwentarzowych 13 września tegoż roku. Był to sznur korali z nieprzezroczystego, słomkowego surowca, zakupiony w gdańskiej DESIE przy ulicy Długiej. Sukcesywnie przybywały do zbiorów kolejne eksponaty - wyroby współczesne, typowe dla tego okresu, na przykład popularne "hawajki" czy broszki, oferowane przez wytwórców do sprzedaży za pośrednictwem CEPELII. Gros tych obiektów zakupiliśmy z funduszy działającego w Malborku Społecznego Komitetu Odbudowy Zamku. Duży procent eksponatów gromadzonych w pierwszych latach tworzenia kolekcji pochodził z Wytwórni Wyrobów Bursztynowych we Wrzeszczu.
Fot. 2. Kabinet Stanisława Augusta Poniatowskiego, po 1771 - dar ady Barbary Carmont z Edynburga.

Fot. 2. Kabinet Stanisława Augusta Poniatowskiego, po 1771 - dar ady Barbary Carmont z Edynburga.

Pierwsze pozyskane do zbiorów przedmioty zabytkowe to cygarniczki srebrne i z pianki morskiej z bursztynowymi ustnikami z końca XIX i początku XX w., zakupione w 1963 r. Okazjonalnie trafiały się też ozdoby (sznury korali, broszki, wisiorki, bransoletki, spinki do mankietów) oraz akcesoria dla palaczy (kasetki na papierosy, fajki, cygarniczki), produkowane przez Państwową Manufakturę Bursztynową w Konigsbergu w latach 30. (por. "PJ" nr 2(13), 2001). W miarę powiększania się zbioru rosły też ambicje twórców kolekcji,1 aby pozyskać dzieła sztuki tej klasy, jakie posiadały niektóre wielkie muzea w Europie, a także w Polsce, na przykład Muzeum Narodowe w Warszawie czy Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Tu dodać należy, że zabytkowe "bursztyny" pojawiające się na rynku antykwarycznym stanowią prawdziwe rarytasy. Z powodu kruchości surowca oraz specyficznych wymagań klimatycznych związanych z właściwym przechowywaniem tych dzieł przez długi czas, do dziś przetrwało stosunkowo niewiele bursztynowych wyrobów, a już zwłaszcza w dobrym stanie. Z uwagi na swą rzadkość wyroby te stanowią grupę unikatową w zbiorach europejskiego rzemiosła, a każdy zachowany zabytek staje się tym cenniejszy, że rzuca nowe światło na tę gałąź sztuki, do dziś jeszcze niedostatecznie znaną i spopularyzowaną, choć na to jak najbardziej zasługuje.
Fot. 3. Ołtarzyk domowy z dawnego wyposażenia kaplicy św. Katarzyny w pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, II poł. XVII w. zdj. archiw. L. Okoński

Fot. 3. Ołtarzyk domowy z dawnego wyposażenia kaplicy św. Katarzyny w pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, II poł. XVII w. zdj. archiw. L. Okoński

     W tej sytuacji każdy, nawet najdrobniejszy obiekt zabytkowy trafiający do kolekcji był bardzo cennym nabytkiem - na przykład dwa XIX-wieczne srebrne puzderka z bursztynowymi wieczkami, zakupione w 1963 i 1964 r., trzy guzy neolityczne (1963), ludowe kolie kurpiowskie z XVIII i XIX w., w tym kolia z "pasyjką" - wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa (1963). W tymże roku zakupiono też do zbiorów widelczyk żelazny z trzonkiem zakończonym bursztynową główką kobiety, datowany na rok 1678.
     Pierwszym wspaniałym, europejskiej klasy zabytkiem w malborskiej kolekcji stała się duża szkatuła wiązana z warsztatem Michela Redlina, bogato zdobiona grawerunkami i pełnoplastyczną rzeźbą (fot. 1). Zakupiono ją w roku 1964 od prywatnego oferenta w Krakowie.
     Bez wątpienia najcenniejsze obiekty zabytkowe muzeum w Malborku pozyskało dzięki paryskiemu antykwariatowi Franciszka Studzińskiego, wielkiego znawcy sztuki, niestrudzonego poszukiwacza poloników na rynkach światowych. Niejedno muzeum czy archiwum w Polsce zawdzięcza swoje wspaniałe zbiory właśnie inicjatywie, zapobiegliwości i energii pana Franciszka i jego żony Joanny. Z tego źródła w latach 1968-1976 kolekcja nasza powiększyła się o: szkatułę Christopha Mauchera (ok. 1700 r.), wielką szkatułę gdańską (początek XVII w.), grę "solitaire" (I połowa XVIII w.), puzderko z płaskorzeźbionym wieczkiem przedstawiającym Dianę (koniec XVII w.), komplet sztućców - widelczyk i nożyk w futerale ze skóry rekina (2 poł. XVII w.), relikwiarz z warsztatu M. Redlina (ok. 1680), warsztacik koronkarski (połowa XVIII w.), scriptorium (pocz. XVIII w.), figurkę Hermesa (ok. 1600), flakonik z warsztatu Mauchera (koniec XVII w.), kolumnę z antykizującą figurką (XVIII w.) i trzy XIXwieczne nargile - ustniki wschodnich fajek wodnych.
     Drugim źródłem, z którego pochodzą najcenniejsze zabytki bursztynowe w Malborku, są dawne zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie, z których - decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki z 1971 i 1976 r. - przekazano do zbiorów zamkowych następujące obiekty: szkatułę tradycyjnie wiązaną z królem Stanisławem Leszczyńskim (ok. 1700), wieczko puzderka z pejzażem (II połowa XVII w.), świecznik (II połowa XVII w.), szkatułkę oktogonalną (II połowa XVII w.), puzderko z płaskorzeźbioną figurką Narcyza (koniec XVII w.), ołtarzyk datowany "1687" oraz kilka drobniejszych przedmiotów.
Fot. 4. Podstawa pod krucyfiks - jedyna zachowana część ołtarzyka z II poł. XVII w. (por. fot. 3). Fot. M. Żak

Fot. 4. Podstawa pod krucyfiks - jedyna zachowana część ołtarzyka z II poł. XVII w. (por. fot. 3). Fot. M. Żak

Pozostałe obiekty zabytkowe pozyskano drogą żmudnych poszukiwań i zakupów w salonach DESY, antykwariatach lub od osób prywatnych, a także dzięki spektakularnym darom, na przykład w 1970 r. Tadeusz Wierzejski z Warszawy ofiarował muzeum XVIII wieczną chińską figurkę bogini urodzaju Kwan Yin, a w 1994 r. Ryszard Grzesiak z Elbląga cenny zespół 24 wczesnośredniowiecznych wyrobów bursztynowych z okolic Janowa Pomorskiego (legendarne Truso). Najcenniejszym niewątpliwie darem, z racji niewymiernego znaczenia artystycznego i historycznego dla kultury polskiej w ogóle, był kabinet bursztynowy należący ongiś do ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (fot. 2), zawierający bezcenne - pisane w pierwszej osobie - inskrypcje, będące osobistymi refleksjami monarchy na temat jego miejsca w arcytrudnej sytuacji politycznej w okresie rozbiorowym. Dzieło to w roku 1979 podarowała muzeum malborskiemu lady Barbara Carmont z Edynburga, jego ostatnia właścicielka. Jaką drogą tak osobisty przedmiot z kolekcji królewskiej znalazł się po upływie setek lat w dalekiej Szkocji - do dziś nie jest precyzyjnie ustalone. Jedna z wersji mówi, że po śmierci króla wywieziony został do Włoch, gdzie zakupił go przodek lorda Carmonta, będący wówczas szambelanem papieskim w Watykanie. Z drugiej strony natomiast wiadomo, że w spisach przedmiotów należących do Stanisława Augusta sporządzonych po jego śmierci nie wymienia się bursztynowego kabinetu. Trudno jednakże przypuszczać, że król mógłby wcześniej pozbyć się tak prywatnej rzeczy, którą, jak się uważa, zamówił specjalnie dla figurki Madonny z Dzieciątkiem, jako wotum za uratowanie życia w czasie próby porwania go przez konfederatów barskich. Zagadkę tę trudno będzie wyjaśnić, tym bardziej, że nawet członkowie rodziny Carmontów, w której posiadaniu kabinet znajdował się "od niepamiętnych czasów", również nie potrafili odtworzyć kolei jego losów. dalej >>

Fatal error: require() [function.require]: Failed opening required '../../config/right.inc' (include_path='.:/usr/multiphp/php5.2/usr/share/php:/home/lib/php5.2:/home/lib/php5.2/pear') in /home/users/pj/public_html/archiwum/jubiler_1-15/index.php on line 46