Strona główna | Linki | Katalog | Ogłoszenia | PTGEM | Subskrybcja | Ustaw startową | Do ulubionych | Poleć znajomym | Zaloguj się   
Aktualności
Informacje
Prawo
Trendy
Stowarzyszenia

Aktualny numer
Szukaj w serwisie

Opale jubilerskie
Tomasz Sobczak & Nikodem Sobczak
   Opale zajmują szczególne miejsce wśród jubilerskich kamieni szlachetnych. Sprawiają to ich niezwykłe walory dekoracyjne będące wynikiem dyfrakcji i interferencji światła białego na periodycznej, uporządkowanej sieci równoległych płaszczyzn zbudowanych ze sferolitów krzemionki. Dzięki bogactwu barw, nieograniczonej liczbie kształtów efektu opalizacji, mnogości odmian i licznym efektom optycznym (opalizacja, opalescencja, dyspersja) zaliczane są do jednych z najcenniejszych i najpiękniejszych kamieni szlachetnych.


Od nadziei do przekleństwa
    Historia opali jest równie barwna jak sam kamień. O tym, jak wielkim cieszyły się zainteresowaniem świadczą wzmianki historyczne, dzieła naukowe i utwory literackie.
Wspominał już o nich Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej”: „...Słabszy w nich ogień niż karbunkułach [granatach], purpura błyszcząca ametystu, zieloność morska szmaragdu, a wszystko to błyszczy się razem w jedności trudnej do uwierzenia...”. Rzymianie nazywali opal cupid paederos –dziecko piękne jak miłość – i uważali za symbol nadziei i czystości oraz sądzili, że chroni przed chorobami.
    Niezwykle ceniły sobie opale ludy Wschodu. Wierzono, że ucieleśniają ducha prawdy i pochodzą wprost z nieba, skąd spadają na ziemię wraz z błyskawicami, którym zawdzięczają swoje piękno. Grecy z kolei uważali opale za radość bogów i że dają one ludziom możliwość wyzwolenia i stałego połączenia się z bóstwem (Dionizosem), a przez niego z Zeusem (Jowiszem). Dlatego też astrologowie łączyli opal z planetą Jowisz.
    W czasach późniejszych opale inspirowały artystów i pisarzy. William Szekspir w „Dwunastej nocy” pisał na przykład:
…Ten cud był królową kamieni szlachetnych.... Niełaskawy był dla opali tylko wiek XIX. Sprawił to Walter Scott – personifikując opale i przypisując im diabelska moc w powieści „Anne of Geierstein” (1829), spowodował, że literacką fikcję zaczęto przyjmować za rzeczywistość, co sprawiło, że gwałtownie spadło zainteresowanie opalami, a wiele cennych okazów zniszczono. Ten niedobry dla opali okres na szczęście szybko minął. Dziś, tak jak przed wiekami, opale stanowią przedmiot szczególnego pożądania.
Rzeka iluzji
    Do niedawna przyjmowano, że nazwa opal wywodzi się z sanskrytu od wyrazu upala – cenny kamień. Ostatnio coraz częściej się to kwestionuje. Australijski znawca i kolekcjoner opali O’Leary uważa, że słowo opal wywodzi się od łacińskiego wyrazu opalus lub greckiego opŕllios. Stanowi on połączenie dwóch wyrazów starogreckich – wzrok lub widzieć oraz zmiana, co może odnosić się do zmiany (w domyśle) barwy. Nazwa opal (opalus) w strefie wpływów kultury
greckiej i łacińskiej przyjęła się łatwo i jest do dziś używana. W krajach Bliskiego i Dalekiego Wschodu używane są zwykle nazwy lokalne lub zwyczajowe. Oryginalnie nazywają opal w Indonezji – kalimaya. Termin ten pochodzi od jawajskiego wyrazu kali (rzeka) i maya (iluzja) z sanskrytu znaczy więc tyle, co rzeka iluzji.
Struktura opali

Rys. 2. Struktury zwarte:
a – najgęstsze ułożenie kul
w płaszczyźnie,
b – zwarte nakładanie się dwóch
płaszczyzn.
c – zwarte nakładanie się płaszczyznw przestrzeni

Rys. 1. Stan uporządkowania „struktury” opali:
a – symetria heksagonalna (A i C),
b – symetria regularna (A i C),
c – stan nieuporządkowany (CT).

    Między stanem doskonałego uporządkowania idealnego kryształu a całkowitym nieuporządkowaniem stanu bezpostaciowego (np. szkła) istnieją liczne stany pośrednie.
    Z badań rentgenostrukturalnych, zwłaszcza tych wykorzystujących dyfrakcję rentgenowską wynika, że w takim właśnie stanie pośrednim znajdują się opale – są krzemionką (SiO2) o różnej zawartości wody (wagowo od 1 do 21%) zdążającą do stanu krystalicznego. W zależności od zaawansowania tego „dążenia”, w opalach mogą występować trzy stany uporządkowania (ramka „Jak upakować sferolity krzemionki”). W pierwszym, zwanym stanem A (ang. amorphous), liczne sferolity krystobalitu i trydymitu o zbliżonych wymiarach układają się w gęsto upakowane rodziny równoległych płaszczyzn (rys. 1 a, b). Drugi stan oznaczany jako C (ang. cri-stobalit) jest podobny do stanu A, ale sferolity krystobalitu i trydymitu i utworzone z nich równoległe płaszczyzny występują rzadziej. W trzecim stanie, CT (ang. cristobalit-tridimit), sferolity pojawiają się sporadycznie i opal jest w zasadzie zbudowany z amorficznej, koloidalnej krzemionki o strukturze podobnej do szkła (rys. 1 c).
    Istnieje ścisły związek między stanem uporządkowania a opalizacją, ponieważ pojawia się ona właśnie w przypadku występowania uporządkowanych struktur trójwymiarowych (rodziny równoległych płaszczyzn). Wtedy właśnie, w wyniku zjawiska zwanego dyfrakcją Braggów oraz interferencji światła białego, mogą pojawiać się okresowe maksima interferencyjne i powstaje tzw. gra barw. Im gęstsze jest ułożenie elementów tworzących płaszczyzny odbłysku, tym barwy (wszystkie kolory tęczy) są intensywniejsze, stany A i C są więc charakterystyczne dla opali szlachetnych, stan CT dla pospolitych. Barwa opalizacji (długość fali λ) zależy wyłącznie od wielkości (średnicy d) sferolitów krzemionki (λ = 2d), więc np. dla sferolitów o średnicy 200 nm będzie fioletowa (λ = 2d = 400 nm), a przy średnicy 350 nm czerwona (λ = 2d = 700 nm). W opalach występują niejednorodne obszary o różnej średnicy sferolitów, stąd bogactwo barw i różnorodność wzorów. Praktycznie liczba możliwych kombinacji barwy i wzoru, jest nieograniczona co powoduje problemy z klasyfikacją opali szlachetnych, generalnie jednak wyróżnia się cztery podstawowe ich typy: arlekinowy, iskrowy, płomieniowy lub tzw. wędrujący błysk (ramka „Klasyfikacja opali szlachetnych ze względu na kształt efektu opalizacji”).

 
  Opale, podobnie jak perły, są nietrwałe. Po wydobyciu i zetknięciu się z powietrzem łatwo tracą wodę. Rozpoczyna się proces zwany przez gemmologów „crazing” lub „cracking”. Na powierzchni opali powstają płytkie, drobne pęknięcia wyglądem przypominające sieć pajęczą, które w miarę postępującej utraty wody pogłębiają się, doprowadzając czasem do całkowitego
rozpadu kamienia. Aby temu zapobiec, lekko spękany materiał poddaje się przeszlifowaniu lub przepolerowaniu, a obrobione kamienie pokrywa warstwą substancji impregnującej. Ponieważ opale „żyją” mniej więcej tyle co człowiek, podobnie jak w przypadku pereł istnieje przesąd, że podarowanie ich komuś przynosi nieszczęście. Dlatego też, choćby symbolicznie, trzeba za nie obdarowującemu zapłacić.
Występowanie
    Opal jest minerałem rozpowszechnionym w przyrodzie. Złoża opali mogą powstawać
w trakcie stygnięcia skał magmowych, przeobrażania się lub wietrzenia bogatych
w krzemionkę skał osadowych i magmowych oraz w procesie tworzenia się monomineralnych
skał osadowych przy znacznej koncentracji krzemionki. Występuje też jako spoiwo mułowców i piaskowców. W dużych ilościach wchodzi w skład gez i krzemieni, występuje także w tufach.

    Szlachetne odmiany opali występują w różnych formach: w postaci żył w ska le macierzystej (kwarcyt, piaskowiec lub rudy żelaza), w postaci warstw o zmiennej miąższości, w obszarze złóż opali pospolitych; także jako wypełnienie szczelin i kawern w glinie, iłach, piaskowcu, lawie i in. Przez prawie dwa stulecia, aż do roku 1920 i zwiększenia wydobycia kamieni w Australii, jednym z głównych źródeł szlachetnych opali były tzw. Złożą węgierskie (obecnie okolice Prešova). Najważniejsze z gemmologicznego punktu widzenia złoża opali znajdują się w Australii, Meksyku, i Stanach Zjednoczonych.

Główne miejsca występowania to:

Australia – liczne i dobrze rozpoznane złoża są źródłem różnych odmian opali. Odmiany szlachetne występują zwykle wewnątrz dużych konkrecji składających się z krzemianów, związków żelaza i opali pospolitych. Skałą macierzystą są zwykle warstwowe iły, piaskowiec i rudy żelaza.
Nowa Południowa Walia – w pięciu okręgach wydobywczych pozyskuje się dwie najcenniejsze odmiany opali szlachetnych: opale czarne i opale mleczne. Niezwykle zasobnym w opale mleczne złożem jest White Cliffs. Prace wydobywcze rozpoczęto tu już w 1989 roku. Złoża opali szlachetnych zalegają zwykle między warstwami opali pospolitych.
Australia Południowa – najważniejszym okręgiem wydobywczym odkrytym w 1915 roku jest Coober Pedy, gdzie pozyskuje się tu głównie opale mleczne. Innym ważnym okręgiem wydobywczym jest Andamooka Stadion odkryty w 1930 roku. Opale występują tu głównie w pokładach piaskowca. Ich jakość jest równie wysoka jak kamieni pochodzących z Coober Pedy. Obydwa te okręgi pokrywają 95% światowego zapotrzebowania na opale mleczne.
Queensland – większość występujących tu złóż znajduje się tuż pod powierzchnią ziemi w pokładach piaskowca lub glinie o dużej zawartości żelaza. Zostały odkryte w 1887 roku i są źródłem zarówno opali czarnych, jak i mlecznych.
Meksyk – znany jest ze swoich słynnych opali ognistych oraz opali mlecznych i czarnych. Spotykane są także opale ogniste o barwie czerwonożółtej.
Stany Zjednoczone – szlachetne odmiany opali pozyskuje się głównie w Virgin Valley w stanie Nevada. W Kalifornii, w kopalni Spencer w Clark County, wydobywa się wysokiej jakości, niezwykle rzadkie opale gwiaździste.
Polska – w niewielkich ilościach opale czarne (szare), o wyraźnej grze barw, występują w okolicy Piławy, opale mleczne m.in. w okolicy Szklar, Tomic, Braszowic, prazowe (o barwie jasnozielonej do jabłkowozielonej), a hialit (w szczelinach serpentynitów) koło Jordanowa Śląskiego, Bystrzycy Górnej i Nasławic. Nie mają znaczenia komercyjnego.


Rodzaje opali jubilerskich

Wśród opali jubilerskich wyróżnia się sześć grup głównych: szlachetne, pospolite, mieszane, łączone, o sztucznie zmienionej barwie i syntetyczne.
Opale szlachetne – należą do stanu A lub C, wykazują efekt opalizacji i opalescencji, a w przypadku opali ognistych efekt „ognia”. Dzielą się na: jasne (kryształowy, miodowy, mleczny, ognisty, wodny) i ciemne (czarny, czarny kryształowy, pseudoszary).
Opale pospolite – należą do stanu CT, nie wykazują efekt opalizacji. Znaczenie gemmologiczne mają opale: agatowy, brązowy, bulasty, girasol, jaspisowy, krokidolitowy, mleczny, mszysty, onyksowy, pienisty, pływający, porcelanowy, prazowy, różowy, smołowcowy, szklany, wątrobowy, wodny, woskowy i żywiczny.
Opale mieszane – oszlifowane w postaci płytek lub kaboszonów składają się w części z opali szlachetnych występujących w postaci cienkich pasemek lub żył, a w części z matrycy (kwarcyt, piaskowiec, ruda żelaza). Znaczenie gemmologiczne mają opale: boulder, ironstone i matrycowy.
Opale łączone – w grupie opali łączonych, ze względu na rodzaj użytego surowca oraz sposób łączenia wyróżnia się: dublety z opali naturalnych i syntetycznych, tryplety z opali naturalnych
i syntetycznych oraz opale „pływające”.
Opale o sztucznie zmienionej barwie – zmiana barwy ma na celu upodobnienie opali o niskiej wartości do cennych, czarnych opali australijskich. Najlepsze efekty uzyskuje się stosując: impregnację bezbarwną, impregnacje barwną, barwienie w roztworach, barwienie w wyniku ogrzewania oraz malowanie.
Opale syntetyczne – otrzymywane z utwardzonego żelu krzemionkowego lub syntetyzowane z plastyku produkowane są od ponad 25 lat. Wyróżnia się: mleczne, czarne, miodowe i ogniste opale Gilsona oraz mleczne opale plastykowe m.in. firmy Seiko.

Najsłynniejsze, najpiękniejsze i największe


Noniusz – jeden z najstarszych, słynnych opali, o którym Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej” tak pisze: „…i mamy o tym [kamieniu] zamkniętą historię. Do dziś dnia istnieje bowiem jeszcze ów drogi kamień [opal], za którego przyczyną od Antoniusza został wygnany z kraju Noniusz senator, syn owego Strumy Noniusza, którego Katullus poeta z przykrością widział na krześle kursulskim, a dziad Sewiliusza Noniusza, któregośmy konsulem widzieli. Tenże wygnany uciekając, z całego swego majątku uniósł ze sobą pierścień, którego, co jest rzeczą pewną, na 20 tys. sestercjów oceniono. Dziwna jest dzikość i zbytek Antoniusza, iż dla jednego drogiego kamienia wygnał z kraju Noniusza, ale nie mniej dziwny jest upór tegoż Noniusza, który przyczynę swego wygnania tak bardzo ukochał; gdy nawet dzikie zwierzęta ucięte części ciała zostawiają, jeżeli wiedzą, że dla nich wystawić się mogą na niebezpieczeństwo…”. Należy sądzić że musiał to być piękny kamień, skoro Marek Antoniusz uznał go za godnego swej wielkiej miłości do Kleopatry, której ów kamień w darze chciał złożyć i dla którego nie ważył się uciec do tak drastycznych środków, jak skazanie Noniusza na banicję.
Andamooka – znaleziony w Stevens Creek (Andamooka, Australia) w 1946 roku przez
R. Goldsworty’ego. Nieobrobiony miał wymiary 100 x 65 x 25 mm i masę 933 karatów. Po oszlifowaniu w kształcie owalu o wymiarach 81 x 45 x 5 mm ma masę 250 karatów. Wykazuje wspaniałą grę barw o odcieniu czerwonym, pomarańczowym, zielonym i niebieskim. Ten najpiękniejszy i najbardziej wartościowy opal został oprawiony wraz ze 150 diamentami w palladowym naszyjniku i w 1954 roku ofiarowany w Adelajdzie królowej Wielkiej Brytanii.
Pożar Troi – znaleziony pod koniec XVIII wieku na terenie ówczesnych Węgier. W stanie surowym dorównywał masą opalowi Andamooka. Po oszlifowaniu ma masę około 250 karatów. Nazwę zawdzięcza ognistoczerwonej grze barw, dobrze widocznej na tle ciemnej barwy własnej. Zakupiony przez Napoleona został ofiarowany Józefinie. Po jej śmierci ślad po nim zaginął, by dopiero w sto lat później pojawić się na rynku jubilerskim. Został zakupiony przez władze municypalne Wiednia za astronomiczną ówczesne czasy sumę 25 tys. Funtów szterlingów.
Duke of Devonshire (Książę Devonshire) – czarny opal z Australii. Po oszlifowaniu ma kształt owalny o wymiarach 50,8 x 25 x 10 mm i masę około 100 karatów.
Dunstans Stone (Kamień Dunstane’a) – znaleziony w Bald Hill (Lightning Ridge, Australia) w
1914 roku przez Dunstane’a został natychmiast sprzedany za sumę 100 funtów szterlingów. W stanie surowym ważył 850 karatów.
Empress (Cesarzowa) lub Kaleidoscope Queen (Kalejdoskopowa Królowa) – znaleziony w Phone Line (Lightning Ridge, Australia) w 1915 roku. Nieobrobiony miał wymiary 76 x 52 x 13 mm i masę około 212 karatów. Wykazuje piękną, intensywną, jasnoczerwoną grę barw, która przy czarnej barwie własnej daje niepowtarzalne wrażenia estetyczne.
Flame Queen (Płomienna Królowa) – znaleziony w Bald Hill (Lightning Ridge, Australia) w 1918 roku. Częściowo oszlifowany ma kształt nieforemnego owalu o wymiarach 71 x 58 x 38 mm i masę 252 karatów. W centrum tego czarnego kamienia znajduje się jasna, czerwona plamka otoczona ciemnozielonym pierścieniem średnicy około 10 mm.
Light of the Word (Światło Świata) – znaleziony w Grawin (Lightning Ridge, Australia) w 1928 roku. W postaci surowej miał wymiary 152 x 76 x 25 mm i masę około 2270 karatów. Ten czarny opal wyróżnia się piękną, czerwona grą barw ze złotymi i zielonymi refleksami. Po częściowym oszlifowaniu został sprzedany nieznanemu nabywcy i prawdopodobnie pocięty na trzy części.
Noolinga Nera – znaleziony w Andamooka (Australia) na niewielkiej głębokości około 4 m przez grupę koczujących wokół kopalni tubylców. Kamień ten nie został do tej pory oszlifowany. Ma wymiary 203 x 140 x 89 mm i masę około 13 375 karatów. Ma tendencję do pękania, dlatego też był już wielokrotnie polerowany.
Olimpic Australis (Olimpiada Australijska) – znaleziony w Coober Pedy (Australia) w 1956 roku. Ma wymiary 254 x 140 x 127 mm i masę około 20 tys. karatów. Znaleziony w czasie trwania olimpiady w Melbourne, stąd nazwa.
Pandora – znaleziony w Bald Hill (Lightning Ridge, Australia) w 1928 roku. Oszlifowany ma wymiary 81 x 45 x 5 mm i masę 203 karatów. Opal ten opisywany jest jako kamień wyjątkowo dobrej jakości, jasnej barwie i ciemnoczerwonym efekcie gry barw, na tle którego pojawiają
się refleksy świetlne barwy żółtej, zielonej i niebieskiej.
Red Admiral (Czerwony Admirał) lub Buttefly (Motyl) – znaleziony w kopalni Phone Line (Lightning Ridge, Australia) w 1920 roku. Kamień stosunkowo mały, w stanie surowym ważył zaledwie około 50 karatów, wyróżniał się jednak wspaniałą grą barw, stąd często jest nazywany „ojcem wszystkich opali”. Barwa efektu opalizacji będąca mieszaniną wszystkich barw spektralnych, z dominującą barwą czerwoną, wspaniale kontrastuje z czarną barwą własną. Rysunek wzoru efektu opalizacji przypomina układ barw pewnego gatunku motyla zwanego czerwonym admirałem, stąd nazwa.
Roebeling Opal – największy opal jaki kiedykolwiek znaleziono w Rainbow Ridge (Virgin Valley, USA). W stanie surowym miał wymiary 102 x 76 x 51 mm i masę około 2690 karatów. Oszlifowany w kształcie kaboszonu waży 1776 karatów. Ten piękny, czarny opal, zakupiony przez płk. Roeblinga, został podarowany Smithsonian Institution w Waszyngtonie.


Jak upakować sferolity krzemionki

Jeżeli założymy, że sferolity mają kształt kul, to w płaszczyźnie istnieje tylko jedna możliwość najgęstszego ich ułożenia: każda kula styka się z sześcioma sąsiednimi, tworząc wierzchołki sześciokąta foremnego (rys. 2 a). W przypadku nałożenia na siebie dwóch takich płaszczyzn najgęstsze ułożenie występuje, gdy elementy drugiej płaszczyzny znajdują się nad lukami pierwszej, tj. nad środkami trójkątów utworzonych przez trzy przylegające do siebie kule pierwszej płaszczyzny (rys. 2 b). W tym przypadku tylko połowa trójkątów zostanie zajęta,
a każdy element drugiej płaszczyzny ma w pierwszej płaszczyźnie trzech bliskich sąsiadów. Przy nałożeniu trzeciej płaszczyzny, mogą wystąpić dwie możliwości: kule płaszczyzny trzeciej zajmą takie położenie, że ich rzut (3) nałoży się na płaszczyznę pierwszą lub kule trzeciej płaszczyzny (3) znajdą się nad trójkątami pierwszej płaszczyzny (1) nie zajętymi przez kule płaszczyzny drugiej (2) (rys. 2 c). Dowolny układ płaszczyzn (1), (2) lub (3), w dowolnej kolejności, przy zachowaniu warunku, że dwie warstwy w identycznych położeniach nie stykają się ze sobą, odpowiada najgęstszemu ułożeniu kul.
Mamy zatem dwa proste układy:
(1) - (2) - (1) - (2) - (1) - (2)...
(1) - (2) - (3) - (1) - (2) - (3)...
Pierwsza sekwencja odpowiada strukturze płaszczyzn o symetrii heksagonalnej (rys. 2 a), druga symetrii regularnej (rys. 2 b). Zwarte nakładanie się płaszczyzn w przestrzeni pokazano na rys. 2 c.



 

[ drukuj ]


Źródło wiadomości:
4(4)




Wydawca    Redakcja    Prenumerata    Reklama    Pomoc    Polityka prywatności    
Wszelkie prawa zastrzeżone.