ZNACZENIE INKLUZJI W PRAKTYCE GEMMOLOGICZNEJ
   Obecność inkluzji w kamieniach szlachetnych i ozdobnych pochodzenia naturalnego może być uważana za zjawisko negatywne lub pozytywne. W pierwszym przypadku obecność inkluzji może zakłócać bieg wiązki promieniowania (światła) w kamieniu, wpływając niekorzystnie na jego walory estetyczne albo też wpływać ujemnie na jego odporność na czynniki mechaniczne (ścieranie, ściskanie, udarność), chemiczne i termiczne (wysoki gradient temperaturowy). W drugim przypadku inkluzje mogą:
· stanowić istotną cechą identyfikacyjną danego kamienia;
· stanowić podstawę do metrologicznej oceny jakości kamienia;
· określać charakterystykę i warunki powstania (genezy) surowca gemmologicznego;
· umożliwiać określenie miejsca położenia złoża (kraj, region, kopalnia);
· podnosić walory dekoracyjne i estetyczne oszlifowanych kamieni, dając pożądane efekty optyczne zwane efektem kociego, tygrysiego lub sokolego oka, asteryzmu, adularyzacji, awenturyzacji i iryzacji;
· stanowić podstawę do rozróżnienia kamieni naturalnych o syntetycznych.

INKLUZJA JAKO CECHA IDENTYFIKACYJNA
   Złożoność składu chemicznego i warunków powstawania minerałów powoduje, że wiele kamieni szlachetnych i ozdobnych można zidentyfikować tylko na podstawie charakterystycznego obrazu inkluzji. Takim klasycznym przykładem są strzępiastoząbkowane inkluzje trójfazowe w szmaragdzie kolumbijskim. Liczne wrostki aktynolitu o pokroju listewkowym tworzące z wrostkami biotytu tzw. strukturę „trzciny bambusowej” są z kolei charakterystyczne dla szmaragdu rosyjskiego. Inkluzje a problem metrologicznej oceny jakości kamieni Inkluzje i inne defekty wewnętrzne w kamieniu podlegają metrologicznej ocenie jakości, podobnie jak barwa, jakość szlifu i masa. Każdy najmniejszy błąd struktury wewnętrznej zawsze zakłóca przejście światła przez kamień, obniżając jego cechy jakościowe. Nie dotyczy to oczywiście inkluzji i takich kamieni, w których wywołują one pożądane efekty optyczne. Podstawowym kryterium branym pod uwagę przy ocenie stopnia czystości kamieni szlachetnych, jest dostrzegalność skaz i błędów przy użyciu lupy achromatycznej i aplanatycznej o 10-krotnym powiększeniu. Dokonując zobiektywizowanej oceny stopnia czystości określa się: charakter inkluzji i wad powierzchni zewnętrznej, wymiary inkluzji, barwę inkluzji, liczbę inkluzji i położenie inkluzji. Biorąc pod uwagę powyższe czynniki kamienie szlachetne dzieli się na trzy typy:
· typ I obejmuje kamienie licznie występujące i łatwo dostępne, których znaczna większość jest pozbawiona wszelkich inkluzji,
· typ II obejmuje kamienie stosunkowo rzadkie, zawierające inkluzje, których większość widoczna jest nie uzbrojonym okiem,
· typ III obejmuje kamienie, w których inkluzje są powszechne i łatwo dostrzegalne, a mimo to cenione jako kamienie jubilerskie (szmaragdy).
   Na podanym kryterium opierają się stosowane przez gemmologów skale czystości barwnych kamieni szlachetnych, wyrażane za pomocą skrótów pochodzących od pierwszych liter wyrażeń angielskich definiujących rozmiary inkluzji: VVSI (Very, very small inclusion(s)), VSI (Very small inclusion(s)), SI (Small inclusion(s)), I1, I2 i I3 (Inclusion(s)).

INKLUZJE „FOTOGRAFIĄ” ZŁOŻA I ZACHODZĄCYCH PROCESÓW GEOLOGICZNYCH
  Inkluzje są zawsze ważnym świadectwem zachodzących procesów geologicznych, a także genezy złoża i obecnych w nim minerałów. Problem rozpoznawania inkluzji ma duże znaczenie w praktyce gemmologicznej, bowiem właśnie dzięki inkluzjom można określić zarówno warunki powstawania jak i charakterystykę złoża, a w dalszej kolejności miejsca ich występowania.






Inkluzje trójfazowe (Kolumbia)

OKREŚLANIE MIEJSC WYSTĘPOWANIA SZMARAGDÓW NA PODSTAWIE INKLUZJI
   Wykazano, że dokładne określenie cech specyficznych inkluzji może z dużym prawdopodobieństwem być podstawą do wnioskowania o miejscu pozyskania kamieni (kraj, obszar, region wydobycia lub kopalnia). Przykładowo inkluzje ciekłe, zorientowane równolegle do lamelek bliźniaczych lub inkluzje mineralne o pokroju igłowym, często występujące w grupach są typowe dla szmaragdów australijskich.

INKLUZJE WYWOŁUJĄCE POŻĄDANE EFEKTY OPTYCZNE
   Do efektów optycznych najczęściej występujących w kamieniach szlachetnych i ozdobnych oszlifowanych należą: asteryzm, efekt kociego, sokolego i tygrysiego oka, awenturyzacja, adularyzacja i iryzacja.
   Obserwowany w kamieniach szlachetnych asteryzm jest szczególnym przypadkiem tzw. „jedwabistości”, ujawniającej się w postaci wieloramiennych (cztero-, sześcio- i dwunastoramiennych) gwiazd. Jest wynikiem rozpraszania promieni świetlnych na cienkich, równolegle przebiegających strukturach inkluzji, które w danej płaszczyźnie układają się wielokierunkowo. W przypadku szmaragdów inkluzjami tymi są puste kanaliki wzrostowe zorientowane równolegle do osi Z.
   Efekt kociego oka jest również szczególnym przypadkiem „jedwabistości”, ujawniającej się w postaci smugi świetlnej wyglądem przypominającej źrenicę kociego oka. Występujący w szmaragdach efekt jest wynikiem rozpraszania promieni świetlnych na cienkich, równolegle przebiegających wrostkach ilmenitu o pokroju igłowym, które w danej płaszczyźnie układają się jednokierunkowo.

INKLUZJE W SZMARAGDACH SYNTETYCZNYCH
   Badanie rodzaju i charakteru inkluzji przy odróżnianiu szmaragdów naturalnych od syntetycznych ma zawsze pierwszorzędne znaczenie. Przy produkcji syntetyków dąży się do tego, aby warunki ich otrzymywania były zbliżone do warunków powstawania kamieni naturalnych. Nie jest to jednak na szczęście w pełni możliwe. Przede wszystkim czas trwania procesu technologicznego, ze względu na koszty, musi być ograniczony. Również dobranie identycznego środowiska i składu mineralnego, a także warunków fizycznych w jakich procesy geologiczne zachodziły, ze względu na olbrzymie bogactwo świata mineralnego, nie jest możliwe.     Sprawia to, że rodzaj i charakter inkluzji jest nieco inny, a to stanowi dostateczną podstawę do wnioskowania o naturalnym lub syntetycznym pochodzeniu kamienia.

INKLUZJE W SZMARAGDACH NATURALNYCH
   W praktyce gemmologicznej za inkluzję uważa się każde obce ciało stałe, ciekłe i gazowe, a także ich mieszaniny fazowe, hermetycznie zamknięte w masie kryształu, w czasie jego krystalizacji lub/i wyniku później zachodzą cych procesów geologicznych. Inkluzją może być też szczelina łupliwości, pęknięcie lub inny naturalny defekt wewnętrzny, zakłócający bieg wiązki światła w kamieniu. Wielka różnorodność świata mineralnego i olbrzymia złożoność procesów geologicznych tworzenia się minerałów sprawia, że każdy surowiec gemmologiczny powstały w warunkach naturalnych nie jest wolny od inkluzji. Dotyczy to szczególnie szmaragdów, które ze względu na liczność inkluzji (stopień czystości) zalicza się do typu III. Według definicji typ ten obejmuje kamienie, w których inkluzje są powszechne i łatwo dostrzegalne, a mimo to są cenione jako kamienie jubilerskie.

Kanały wzrostowe w szmaragdzie (Kolumbia)
Niewielkie kryształki biotytu zwane ,,kurzem'' (Brazylia)

   Obecność inkluzji w kamieniach szlachetnych pochodzenia naturalnego uznawana jest przez gemmologów za zjawisko pozytywne, bowiem inkluzje są istotną cechą identyfikacyjną danego kamienia, określającą charakterystykę i warunki powstania surowca gemmologicznego, umożliwiają określenie miejsca położenia złoża (kraj, region, kopalnia) oraz stanowią podstawę do rozróżniania kamieni naturalnych od syntetycznych.
   Za podstawę systematyki inkluzji przyjmuje się takie kryteria jak: genezę, stan skupienia, rodzaj i charakter oraz stan fazowy układu
Ze względu na genezę wyróżnia się następujące inkluzje:
· pierwotne protogenetyczne, tworzące się przed wykrystalizowaniem kryształu podstawowego, zamknięte w krysztale w czasie jego wzrostu, zwykle w postaci różnej wielkości wrostków krystalicznych;
· pierwotne syngenetyczne formujące się równocześnie z kryształem podstawowym;
· epigenetyczne (wtórne), powstające po wykształceniu się kryształu podstawowego.
Ze względu na stan skupienia, rodzaj i charakter wyróżnia się inkluzje:
· stałe, którymi mogą być wrostki tego samego lub obcego minerału, niekiedy również szkliwa naturalne; do fazy stałej zalicza się również substancje stałe, takie jak np. bituminy;
· ciekłe wypełniające pustki wewnątrz kryształów; do fazy ciekłej zalicza się wodę, wodne roztwory różnych soli (NaCl KCl, CaCl2, NaHCO3, MgCl2 i in.), skroplone (ciekłe) gazy (CO2, CH4, H2S i in.) oraz ciekłe bituminy;
· gazowe, wypełniające pustki wewnątrz kryształów; do fazy gazowej zalicza się parę wodną, dwutlenek węgla, azot, metan (etan, propan i in.), wodór, tlen, siarkowodór, hel, argon i inne gazy szlachetne oraz związki chlorowodorowe (obserwowane w cieczy pęcherzyki gazu w gemmologii są znane jako „libelle”);
· wewnętrzne pęknięcia i szczeliny, defekty klasyfikowane jako inkluzje wówczas, gdy zawierają ciecz lub gaz. Inkluzje mogą przybierać bardzo urozmaicone kształty (hieroglificzne, siatkowe itp.), tworząc tzw. „flagi”, „pióra” lub „skrzydła”. Obserwacje mikroskopowe tych inkluzji mogą wskazywać niekiedy tylko na delikatne granice warstw lub ciemnych punktów wskutek wewnętrznego odbicia światła;
· wewnętrzne linie wzrostu, linie zbliźniaczeń i strefowości oraz strefy wzrostu. Strefowość może być zaznaczana jako niewielka różnica stopnia nasycenia barwą lub jako warstwy małych, pierwotnych, ksenogenicznych kryształów. Wewnętrzne linie wzrostu w okazach naturalnych są zwykle wzajemnie równoległe, natomiast strefy wzrostu przebiegają równolegle do płaszczyzny dwuścianu podstawowego i słupa heksagonalnego.
    Bogactwo świata mineralnego powoduje, że poza trzema podstawowymi stanami skupienia (stały, ciekły i gazowy) istnieje również wiele ich kombinacji, których możliwe konfiguracje przedstawiono schematycznie na ryc. 1.
Ze względu na stan fazowy układu wyróżnia się inkluzje:
· jednofazowe, którymi są to wrostki stałe, ciekłe lub gazowe (np. roztwory pokrystalizacyjne lub dwutlenek węgla);
· wielofazowe (zwykle dwufazowe lub trójfazowe), w których fazy wypełnienia powstały w czasie stygnięcia cieczy stanowiącej zawartość inkluzji; obecność fazy stałej (np. anhydrytu, halitu, sylwinu i in.) jest wynikiem przesycenia roztworu.

Kanaliki wzrostowe częściowo wypełnione cieczą (Brazylia)




    Rozważając diagnostyczną rolę różnego rodzaju inkluzji występujących w szmaragdach naturalnych, należy podkreślić, że odzwierciedlają one zawsze warunki fizyczne towarzyszące zachodzącym procesom geologicznym, w wyniku których formował się kryształ macierzysty. Oczywiście późniejsze warunki tektoniczne, mogą wpływać na geologiczne, na przykład ruchy kształt i pokrój pewnych inkluzji. Do najważniejszych czynników wpływających na wygląd, stan fazowy, stan skupienia i charakter występujących w szmaragdach naturalnych inkluzji zalicza się:
· rodzaj występujących skał towarzyszących powstawaniu kryształów;
· skład chemiczny cieczy w procesie hydrotermalnym;
· warunki fizyczno-chemiczne procesów geologicznych (temperatura i ciśnienie).

    Najbardziej charakterystyczne, a zarazem i diagnostyczne inkluzje występujące w szmaragdach naturalnych to inkluzje ciekłe i stałe.

Inkluzje dwufazowe w postaci izolowanych kropli (Brazylia)



Schematyczne przedstawienie stanów skupienia inkluzji i ich pośrednich stanów fazowych na diagramie ciało stałe-  ciecz- gaz
(S-ciało stałe,ang.solid; L-ciecz, ang;liquid; G-gaz, ang.gas) (wg Leeder O.et.al, 1986)





wrostki aktynolitu zwane ,,trzciną'' bambusową (Rosja)

    Inkluzje ciekłe w szmaragdach naturalnych, ze względu na ich genezę, zalicza się do inkluzji syngenetycznych (pierwotnych) lub epigenetycznych (wtórnych). Wypełniająca ciecz (jedna, dwie, okazjonalnie w połączeniu z inkluzjami gazowymi i małymi kryształami reprezentującymi ciała stałe), stanowi zwykle woda, roztwory wodne różnego rodzaju soli (np. NaCl) i metali ciężkich oraz mieszanina pary wodnej z dwutlenkiem węgla. Wśród rozpuszczonych substancji identyfikujemy sód, potas, magnez, chlor, fluor, węglany i jony siarki. Czasem typowa dla szmaragdów jest obecność w przesyconych inkluzjach ciekłych kryształów halitu, sylwinu i anhydrytu, a także, tak jak w przypadku ciekłych inkluzji pierwotnych, obecność kryształów negatywnych z wypełnieniem dwufazowym (ciecz, pęcherzyk gazowy) lub trójfazowym (ciecz, pęcherzyk gazowy, kryształ halitu). Ciekłe inkluzje pierwotne stanowią porcje cieczy, które są zamykane w czasie wzrostu kryształu-gospodarza. Mechanizm powstawania inkluzji pierwotnych pokazano na ryc. 2. Składają się one zwykle z jednej lub dwóch faz ciekłych (dwie ciecze nie mieszalne) wypełniających pustki wewnątrz kryształów, często o pokroju kryształów negatywnych. Są rozrzucone w krysztale pojedynczo lub układają się wzdłuż stref przyrostu. Tworzą liczne „roje” (ang. swarms) wpływające na obniżenie przezroczystości kamieni; niekiedy są tak gęste, że nadają kamieniowi mleczne zabarwienie.    Bardzo charakterystyczne są inkluzje pierwotne tworzące skupienia zwane „ogródkami” (franc. jardin), jak również kryształy negatywne z wypełnieniem dwufazowym (ciecz, pęcherzyk gazowy) lub trójfazowym (ciecz, pęcherzyk gazowy, kryształ halitu lub    szmaragdu), albo w postaci pojedynczych inkluzji jednofazowych (ciecz). Ciekłe inkluzje wtórne stanowią ciecze wnikające w szczeliny łupliwości i pęknięcia powstałe już po krystalizacji kryształu-gospodarza. Powstają one w wyniku zabliźniania szczelin (ang. Healing process). Mechanizm powstawania wtórnych inkluzji ciekłych pokazano na ryc. 3. Pęknięcia i szczeliny wypełnia ciecz, która jest następnie w wyniku procesu zabliźniania zamykana w krysztale- gospodarzu. Rozpuszczanie kryształu i przemieszczanie się cieczy w krysztale prowadzi do powstawania inkluzji dendrytopodobnej, a kontynuacja tego procesu powoduje rozproszenie zamykanej cieczy. Efektem końcowym procesu jest powstanie licznych wakuoli wypełnionych cieczą. Wtórne inkluzje ciekłe występują w postaci inkluzji wielo- lub jednofazowych, tworzących zwykle różnego rodzaju chmury i smugi zwane „welonami”, „chorągwiami” lub „odciskami palców” na(ang. finger-prints, układ wewnętrzny przypomina linie papilarne).
Inkluzje stałe w szmaragdach naturalnych, uwzględniając ich genezę, reprezentowane są przez wszystkie 3 typy wrostków krystalicznych. Stałe inkluzje protogenetyczne występują najczęściej w szmaragdach związanych z pegmatytami i łupkami mikowymi.  W szmaragdach do inkluzji związanych z pegmatytami leżą wrostki apatytu, kwarcu, skaleni, miki i czarnego turmalinu, natomiast w szmaragdach związanych z łupkami mikowymi (np. ze złóż w Egipcie, Rosji i Zimbabwe) należą wrostki aktynolitu, kwarcu, miki i czarnego turmalinu. Większości z nich towarzyszą kanaliki wzrostowe równoległe do osi krystalograficznej Z, powstałe w wyniku defektów sieci (kanaliki, „cienie” inkluzji stałej), występujących nad wrostkiem obrastanym przez kryształ szmaragdu (ryc. 4 a). W wielu przypadkach, gdy proces wzrostu minerału- gospodarza zostaje z różnych powodów zwolniony, a następnie zostaje przyspieszony, tworzą się charakterystyczne inkluzje, zwane przez gemmologów „gwoździami”. Proces ten wygląda w ten sposób, że w minerale-gospodarzu zaczyna krystalizować inny minerał, który tworzy długą syngenetyczną inkluzję krystaliczną, ułożoną zgodnie z kierunkiem wzrostu (ryc. 4 b). Zwolnienie wzrostu minerału-gospodarza powoduje zwiększenie, głównie poprzecznego, wymiaru inkluzji powodując powstanie „główki”. Stałe inkluzje syngenetyczne występują głównie w szmaragdach kolumbijskich, a stanowią je charakterystyczne wrostki: kalcytu o pokroju romboedrycznym, mosiężnożółtawego pirytu, brązowawego pirotynu i bezbarwnego kwarcu. Stałe inkluzje epigenetyczne występują w szmaragdach naturalnych niezwykle rzadko, a zalicza się do nich jedynie wrostki ilmenitu i hematytu.

Inkluzje dwufazowe(ciecz, gaz) (Zambia)


    Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zidentyfikowano w szmaragdach naturalnych ponad 80 inkluzji stałych (wrostków mineralnych): aktynolit, albit, amfibole, andezyn, anhydryt, ankeryt, apatyt, aragonit, baryt, bavenit, bertrandyt, beryl, bromellit, brookit, celadonit, chloroapatyt, chloryt, chromit, chryzoberyl, cyrkon, dolomit, dravit, enstatyt, epidot, fenakit, euklaz, flogopit, fluoryt, gersdorfftt, glaukonit, goethyt (limonit, lepidokrokit), granaty, halit, hematyt, illit, ilmenit, ilmenorutyl, kalcyt, kasyteryt, kobaltyt, kummingtonit, kwarc, lawrencyt, magnetyt, magnezyt, margaryt, miki (biotyt, flogopit, fuchsyt, muskowit), molibdenit, monacyt, ortyt, parisyt, pentlandyt, petalit, picotyt, pirochlor, pirofyllit, pirotyn, piryt, ralstonit, rutyl, scheelit, serycyt, sfaleryt, skalenie (ortoklaz, plagioklaz), spinel, staurolit, sylwin, talk, thoryt, topaz, tremolit, turmalin, tytanit, uraninit i wollastonit. W tab. zestawiono przykłady inkluzji, które z gemmologicznego punktu widzenia, należą do najbardziej charakterystycznych i diagnostycznych inkluzji występujących w szmaragdach naturalnych. Są one związane z miejscem występowania i pozwalają na odróżnienie od kamieni syntetycznych.

również ciecz (wg Rödder E., 1982).

wypełnionych cieczą (wg Rödder E., 1982).

Płytki łyszczków (Zambia)

Inkluzje dwufazowe (ciecz, ciało stałe) (Indie)

Inkluzje dwufazowe (ciecz, ciało stałe) (Indie)

LITERATURA


Bowersox G., Snee L., Foord E. & Seal R., 1991: Emeralds of the
Panshir Valley, Afghanistan, Gems & Gemology, Spring,
s. 26-39.
Giuliani G., Chellietz A., Dubessy J. & Rodriguez C., 1993: Chemical
composition of fluid inclusions in Colombian emerald
deposits, Proc. Eight Quadrennial IAGOD Symp., s. 159-168.
Grundmann G., 2001: Die Smaragde der Welt, ExtraLapis,
No 21, s. 26-37.
Grundmann G. & Giuliani G., 2002: Emeralds of the world,
ExtraLapis, No 2, s. 24-35.
Gübelin E., 1953: Inclusions as a mean of gemstone
identification, GIA.
Gübelin E., 1957: A contribution to the genealogy of
inclusions, J. of Gemmology, Vol. 6, s. 1-47.
Gübelin E. & Koivula J., 1986: Photoatlas of Inclusions in
Gemstones, ABC Edition, Zurich, Switzerland.
Kanis J. & Petsch J., 1998: Sandawana emeralds mines,
Zimbabwe, AFG, Paris, s. 169-172.
Leeder O., Thomas R. & Klemm W., 1987: Einschlusse in
Mineralen, VEB Deutscher Verlag, Leipzig.
Milisenda C., Malango V. & Taupitz K., 1998: Edelsteine aus
Sambia - Teil 1: Smaragd. Z. Dt. Gemmol. Ges. 47, Nr 1, s. 9-28.
Miyata T., Hosaka M. & Chikayama A., 1987: On the inclusions
in emeralds from Santa Terezinha de Goias, Brazil, J. of Gemmology,
No 6, s. 377-379.
Moroz I., 1997: Mineral inclusions in emeralds from different
deposits, Abstract of Israel Geol. Soc. Ann. Meeting, Kefar
Gilday, s. 79.
Moroz I. & Eliesri I., 1999: Mineral inclusions in emeralds from
different sources, J. of Gemmology, No 6, s. 357-363.
Rödder E., 1982: Fluid inclusions in Gemstones: Valuable
Defects, IGC Proc., GIA, Santa Monica, s. 479-502.
Sachanbiński M., Weber-Weller A. & Sobczak T., 2003: New
Data on Emerald from Panjshir Valley, Afghanistan, Prace
Specjalne Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego, Zeszyt
22, s. 189-192.
Schwarz D., 1991: Australian Emeralds, Australian
Gemmologist, No 12, s. 488-497.
Schwarz D., 1994: Emeralds from the Mananjary Region,
Madagascar, Gems & Gemmology, Summer, s. 88-101.
Schwarz D., 2002: Gemology of emerald, ExtraLapis,
No 2, s. 66-71.
Schwarz D., Giuliani G., Grundmann & Glas M., 2002:
The Origin of Emerald..., ExtraLapis, No 21, s. 18-23.
Sinkankas J., 1981: Emerald and Other Beryls, Chilton
Book Company, Radnor.
Sinkankas J. & Read P., 1986: Beryl, Butterworths.
Sobczak N. & Sobczak T., 1998: Wielka encyklopedia kamieni
szlachetnych i ozdobnych, Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa.
Sobczak T., 2002: Inkluzje w szmaragdach naturalnych, Polski
Jubiler Nr 1 (15), s. 46-49.
Sobczak T. & Sobczak N., 1996: Inkluzje w problematyce
diagnostycznej kamieni szlachetnych i ozdobnych, Acta
Universitatis Wratislaviensis No 1784, s. 47-55.
Sobczak T. & Sobczak N., 1996: Określanie wartości barwnych
kamieni szlachetnych i ozdobnych, Acta Universitatis
Wratislaviensis No 1784, s. 11-21.
Sobczak T. & Sobczak N., 1997: Cechy jakościowe a wartość
barwnych kamieni szlachetnych i ozdobnych, Polski Jubiler
Nr 1(1), s. 26-34.
Sobczak T. & Sobczak N., 1998: Szmaragdy,
Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa.
Sobczak T. & Sobczak N., 2001: Rzeczoznawstwo kamieni
szlachetnych i ozdobnych t.I, Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa.
Sobczak T., 2005: Cechy typomorficzne wybranych szmaragdów
naturalnych i syntetycznych, Praca doktorska, Uniwersytet
Wrocławski, Wrocław 2005.
Szczepanik A., 2003: Szmaragdy afgańskie, Praca dyplomowa,
AGH Kraków.
Taylor A., 1997: Emeralds, J. of Gemmology, No 15, s. 372-376.
Webster R. & Read P., 1994: Gems, Butterworths, London.
Zwaan J., et. al., 1997: Update on Emeralds from the Sandawana
Mines, Zimbabwe, Gems & Gemology, Summer, s. 80-101.