Od nadziei do przekleństwa
    Historia opali jest równie barwna jak sam kamień. O tym, jak wielkim cieszyły się zainteresowaniem świadczą wzmianki historyczne, dzieła naukowe i utwory literackie.
Wspominał już o nich Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej”: „...Słabszy w nich ogień niż karbunkułach [granatach], purpura błyszcząca ametystu, zieloność morska szmaragdu, a wszystko to błyszczy się razem w jedności trudnej do uwierzenia...”. Rzymianie nazywali opal cupid paederos –dziecko piękne jak miłość – i uważali za symbol nadziei i czystości oraz sądzili, że chroni przed chorobami.
    Niezwykle ceniły sobie opale ludy Wschodu. Wierzono, że ucieleśniają ducha prawdy i pochodzą wprost z nieba, skąd spadają na ziemię wraz z błyskawicami, którym zawdzięczają swoje piękno. Grecy z kolei uważali opale za radość bogów i że dają one ludziom możliwość wyzwolenia i stałego połączenia się z bóstwem (Dionizosem), a przez niego z Zeusem (Jowiszem). Dlatego też astrologowie łączyli opal z planetą Jowisz.
    W czasach późniejszych opale inspirowały artystów i pisarzy. William Szekspir w „Dwunastej nocy” pisał na przykład:
…Ten cud był królową kamieni szlachetnych.... Niełaskawy był dla opali tylko wiek XIX. Sprawił to Walter Scott – personifikując opale i przypisując im diabelska moc w powieści „Anne of Geierstein” (1829), spowodował, że literacką fikcję zaczęto przyjmować za rzeczywistość, co sprawiło, że gwałtownie spadło zainteresowanie opalami, a wiele cennych okazów zniszczono. Ten niedobry dla opali okres na szczęście szybko minął. Dziś, tak jak przed wiekami, opale stanowią przedmiot szczególnego pożądania.
Rzeka iluzji
    Do niedawna przyjmowano, że nazwa opal wywodzi się z sanskrytu od wyrazu upala – cenny kamień. Ostatnio coraz częściej się to kwestionuje. Australijski znawca i kolekcjoner opali O’Leary uważa, że słowo opal wywodzi się od łacińskiego wyrazu opalus lub greckiego opŕllios. Stanowi on połączenie dwóch wyrazów starogreckich – wzrok lub widzieć oraz zmiana, co może odnosić się do zmiany (w domyśle) barwy. Nazwa opal (opalus) w strefie wpływów kultury
greckiej i łacińskiej przyjęła się łatwo i jest do dziś używana. W krajach Bliskiego i Dalekiego Wschodu używane są zwykle nazwy lokalne lub zwyczajowe. Oryginalnie nazywają opal w Indonezji – kalimaya. Termin ten pochodzi od jawajskiego wyrazu kali (rzeka) i maya (iluzja) z sanskrytu znaczy więc tyle, co rzeka iluzji.
Struktura opali

Rys. 2. Struktury zwarte:
a – najgęstsze ułożenie kul
w płaszczyźnie,
b – zwarte nakładanie się dwóch
płaszczyzn.
c – zwarte nakładanie się płaszczyznw przestrzeni

Rys. 1. Stan uporządkowania „struktury” opali:
a – symetria heksagonalna (A i C),
b – symetria regularna (A i C),
c – stan nieuporządkowany (CT).

    Między stanem doskonałego uporządkowania idealnego kryształu a całkowitym nieuporządkowaniem stanu bezpostaciowego (np. szkła) istnieją liczne stany pośrednie.
    Z badań rentgenostrukturalnych, zwłaszcza tych wykorzystujących dyfrakcję rentgenowską wynika, że w takim właśnie stanie pośrednim znajdują się opale – są krzemionką (SiO2) o różnej zawartości wody (wagowo od 1 do 21%) zdążającą do stanu krystalicznego. W zależności od zaawansowania tego „dążenia”, w opalach mogą występować trzy stany uporządkowania (ramka „Jak upakować sferolity krzemionki”). W pierwszym, zwanym stanem A (ang. amorphous), liczne sferolity krystobalitu i trydymitu o zbliżonych wymiarach układają się w gęsto upakowane rodziny równoległych płaszczyzn (rys. 1 a, b). Drugi stan oznaczany jako C (ang. cri-stobalit) jest podobny do stanu A, ale sferolity krystobalitu i trydymitu i utworzone z nich równoległe płaszczyzny występują rzadziej. W trzecim stanie, CT (ang. cristobalit-tridimit), sferolity pojawiają się sporadycznie i opal jest w zasadzie zbudowany z amorficznej, koloidalnej krzemionki o strukturze podobnej do szkła (rys. 1 c).
    Istnieje ścisły związek między stanem uporządkowania a opalizacją, ponieważ pojawia się ona właśnie w przypadku występowania uporządkowanych struktur trójwymiarowych (rodziny równoległych płaszczyzn). Wtedy właśnie, w wyniku zjawiska zwanego dyfrakcją Braggów oraz interferencji światła białego, mogą pojawiać się okresowe maksima interferencyjne i powstaje tzw. gra barw. Im gęstsze jest ułożenie elementów tworzących płaszczyzny odbłysku, tym barwy (wszystkie kolory tęczy) są intensywniejsze, stany A i C są więc charakterystyczne dla opali szlachetnych, stan CT dla pospolitych. Barwa opalizacji (długość fali λ) zależy wyłącznie od wielkości (średnicy d) sferolitów krzemionki (λ = 2d), więc np. dla sferolitów o średnicy 200 nm będzie fioletowa (λ = 2d = 400 nm), a przy średnicy 350 nm czerwona (λ = 2d = 700 nm). W opalach występują niejednorodne obszary o różnej średnicy sferolitów, stąd bogactwo barw i różnorodność wzorów. Praktycznie liczba możliwych kombinacji barwy i wzoru, jest nieograniczona co powoduje problemy z klasyfikacją opali szlachetnych, generalnie jednak wyróżnia się cztery podstawowe ich typy: arlekinowy, iskrowy, płomieniowy lub tzw. wędrujący błysk (ramka „Klasyfikacja opali szlachetnych ze względu na kształt efektu opalizacji”).

    Opale, podobnie jak perły, są nietrwałe. Po wydobyciu i zetknięciu się z powietrzem łatwo tracą wodę. Rozpoczyna się proces zwany przez gemmologów „crazing” lub „cracking”. Na powierzchni opali powstają płytkie, drobne pęknięcia wyglądem przypominające sieć pajęczą, które w miarę postępującej utraty wody pogłębiają się, doprowadzając czasem do całkowitego
rozpadu kamienia. Aby temu zapobiec, lekko spękany materiał poddaje się przeszlifowaniu lub przepolerowaniu, a obrobione kamienie pokrywa warstwą substancji impregnującej. Ponieważ opale „żyją” mniej więcej tyle co człowiek, podobnie jak w przypadku pereł istnieje przesąd, że podarowanie ich komuś przynosi nieszczęście. Dlatego też, choćby symbolicznie, trzeba za nie obdarowującemu zapłacić.
Występowanie
    Opal jest minerałem rozpowszechnionym w przyrodzie. Złoża opali mogą powstawać
w trakcie stygnięcia skał magmowych, przeobrażania się lub wietrzenia bogatych
w krzemionkę skał osadowych i magmowych oraz w procesie tworzenia się monomineralnych
skał osadowych przy znacznej koncentracji krzemionki. Występuje też jako spoiwo mułowców i piaskowców. W dużych ilościach wchodzi w skład gez i krzemieni, występuje także w tufach.

    Szlachetne odmiany opali występują w różnych formach: w postaci żył w ska le macierzystej (kwarcyt, piaskowiec lub rudy żelaza), w postaci warstw o zmiennej miąższości, w obszarze złóż opali pospolitych; także jako wypełnienie szczelin i kawern w glinie, iłach, piaskowcu, lawie i in. Przez prawie dwa stulecia, aż do roku 1920 i zwiększenia wydobycia kamieni w Australii, jednym z głównych źródeł szlachetnych opali były tzw. Złożą węgierskie (obecnie okolice Prešova). Najważniejsze z gemmologicznego punktu widzenia złoża opali znajdują się w Australii, Meksyku, i Stanach Zjednoczonych.

Główne miejsca występowania to:

Australia – liczne i dobrze rozpoznane złoża są źródłem różnych odmian opali. Odmiany szlachetne występują zwykle wewnątrz dużych konkrecji składających się z krzemianów, związków żelaza i opali pospolitych. Skałą macierzystą są zwykle warstwowe iły, piaskowiec i rudy żelaza.
Nowa Południowa Walia – w pięciu okręgach wydobywczych pozyskuje się dwie najcenniejsze odmiany opali szlachetnych: opale czarne i opale mleczne. Niezwykle zasobnym w opale mleczne złożem jest White Cliffs. Prace wydobywcze rozpoczęto tu już w 1989 roku. Złoża opali szlachetnych zalegają zwykle między warstwami opali pospolitych.
Australia Południowa – najważniejszym okręgiem wydobywczym odkrytym w 1915 roku jest Coober Pedy, gdzie pozyskuje się tu głównie opale mleczne. Innym ważnym okręgiem wydobywczym jest Andamooka Stadion odkryty w 1930 roku. Opale występują tu głównie w pokładach piaskowca. Ich jakość jest równie wysoka jak kamieni pochodzących z Coober Pedy. Obydwa te okręgi pokrywają 95% światowego zapotrzebowania na opale mleczne.
Queensland – większość występujących tu złóż znajduje się tuż pod powierzchnią ziemi w pokładach piaskowca lub glinie o dużej zawartości żelaza. Zostały odkryte w 1887 roku i są źródłem zarówno opali czarnych, jak i mlecznych.
Meksyk – znany jest ze swoich słynnych opali ognistych oraz opali mlecznych i czarnych. Spotykane są także opale ogniste o barwie czerwonożółtej.
Stany Zjednoczone – szlachetne odmiany opali pozyskuje się głównie w Virgin Valley w stanie Nevada. W Kalifornii, w kopalni Spencer w Clark County, wydobywa się wysokiej jakości, niezwykle rzadkie opale gwiaździste.
Polska – w niewielkich ilościach opale czarne (szare), o wyraźnej grze barw, występują w okolicy Piławy, opale mleczne m.in. w okolicy Szklar, Tomic, Braszowic, prazowe (o barwie jasnozielonej do jabłkowozielonej), a hialit (w szczelinach serpentynitów) koło Jordanowa Śląskiego, Bystrzycy Górnej i Nasławic. Nie mają znaczenia komercyjnego.

[ drukuj ]