W wyniku różnej zależności między składnikami, można wyodrębnić co najmniej cztery odmiany chryzoprazu:
1) opalowy zwany prazopalem,
2) chalcedonowo-opalowy,
3) chalcedonowy,
4) kwarcowy.
  Wpływ na taki podział ma również zróżnicowana struktura minerału, różny stopień krystaliczności, różny kształt i różne rozmiary ziaren, a także różne proporcje minerałów uczestniczących w budowie. Wszystko to sprawia, że odmiany te zwykle występują równocześnie i rzadko jako odrębne minerały.
  Wewnętrzna budowa chryzoprazów ma duży wpływ na ich właściwości, w tym optyczne. Znana jest właściwość zmiany jasności (pojaśnienia lub blaknięcia) barw minerału, powodowana utratą wody pod wpływem podwyższonej temperatury, lub długotrwałego naświetlania promieniami słonecznymi.
  Wśród innych cech lub właściwości chryzoprazu warto wymienić:
 przezroczystość - nie wykazuje,
 łupliwość - nie wykazuje,
 przełam - równy lub muszlowy (zależnie od odmiany),
 rysa - biała,
 twardość - 6-6,5 wg skali Mohsa,
 gęstość - 2,5-2,6 g/cm3, co kwalifikuje go do minerałów lekkich,
 połysk - szklisty lub półszklisty, niekiedy matowy lub tłusty,
 barwa - zielona, o dużej zmienności w odcieniu i nasyceniu, od bardzo jasnej zwanej jabłkową przez coraz to intensywniejszą, do zieleni głęboko szmaragdowej. Ta zmienność barw została zapożyczona od domieszki, substancji mineralnej, zwykle koloidalnie rozproszonej (minerały alochromatyczne).
  Zielona barwa chryzoprazu była pierwowzorem jego nazwy: kamień złoty i zielony; od greckiego chryzos- złoto i prasithoszielonawy.
CHRYZOPRAZ JAKO KAMIEŃ OZDOBNY
  Trwałość, rzadkość występowania a zwłaszcza piękna barwa, to główne atuty tego cennego kamienia. W zdobnictwie najwyżej oceniane są kamienie bez skaz, inkluzji i spękań, o jednolitej, intensywnej zieleni, szklistym połysku ożywiającym i pogłębiającym barwę, który można uzyskać przez odpowiedni szlif i poler. Chryzopraz jako kamień ozdobny ceniony jest też ze względu na swoje właściwości fizyczne: twardość, wytrzymałość i spoistość. Dzięki tym cechom kamień nie podaje się tak łatwo niszczącemu działaniu otoczenia, co w odniesieniu do kamieni używanych w zdobnictwie ma duże znaczenie.
Fot. 1
WYSTĘPOWANIE CHRYZOPRAZU
  Chryzopraz występuje w przyrodzie bardzo rzadko. Jego nie liczne złoża znajdują się w pobliżu wietrzejących skał serpentynitowych.
W Polsce, chryzopraz występuje na terenie Dolnego Śląska m.in. w zachodniej części masywu serpentynitowego Głogów- Jordanów.
  W celach dekoracyjnych chryzopraz był już pozyskiwany od XIV w. Jednak intensywna eksploatacja rozpoznanych złóż, rozpoczyna się dopiero w pierwszej połowie XVIII W. Główne miejsca pozysku kamienia to: kopalnia rudy niklu w Szklarach k. Ząbkowic Śląskich
i kopalnia magnezytu w Wirach. Przez wiele lat aż do połowy XIX w. złoże chryzoprazu w Szklarach było uważane za największe na świecie, podobnie jak jakość pozyskiwanego tam surowca.
  Najlepszym okresem wydobywczym chryzoprazu w Polsce były lata 1972-73, kiedy to pozyskano łącznie ok. 2200 kg tego cennego kamienia, o najwyższych parametrach jakościowych. Niestety, wskutek zbyt intensywnej eksploatacji rudy niklu przy użyciu silnych materiałów wybuchowych, jakość pozyskiwanego chryzoprazu (głównie w skutek spękań),  znacznie się pogorszyła. W 1983 r. kopalnię w Szklarach zamknięto. Obecnie teren kopalni, choć niebezpieczny, przyciąga zarówno mineralogów jak i miłośników cennych okazów oraz zachęca do badania podziemnych wyrobisk.
  Z innych, największych złóż chryzoprazu na świecie, warto wymienić: złoże Marlborough Creek w Queenslandzie w Australii (odkryte
w 1960 r.), złoża w serpentynitowym masywie Sarykyłbołdy w Kazachstanie (odkryte w 1962 r.) oraz wcześniej poznane złoża w USA, np. w Górach Niklowych w Zach. Oregonie, w Karolinie Północnej, w Pelsywanii, Kalifornii i in.; także wystąpienia w czeremszeńskim
złożu krzemianowym rudy niklu na Uralu, w Brazylii (stan Goias), na Madagaskarze, w Tanzanii, byłej Jugosławii i in.
CHRYZOPRAZ W ZDOBNICTWIE I BIŻUTERII
  Odkrycia archeologiczne pokazują, że chryzopraz był kamieniem ozdobnym znanym już w starożytności. W owych czasach nie był on jednak uważany za przedstawiciela odrębnej grupy minerałów lecz zaliczany do zielonych beryli lub chryzoberyli. W starożytnym Egipcie i Grecji, chryzoprazy oprawiane były najczęściej w towarzystwie lapis lazuli. Taki był kanon ówczesnego piękna. Również Rzymianie często wykorzystywali chryzopraz w zdobnictwie artystycznym, tworząc różnego rodzaju kompozycje z innymi kamieniami.
Przykładem może być, odkryta na jednym z siedmiu wzgórz Rzymu, płyta miedziana pokryta złotem, na której znajdowało się 413 kamieni o szlifie kaboszonowym, w tym 36 kaboszonów jabłkowozielonego chryzoprazu. W średniowieczu chryzopraz był nie tylko ozdobnym kamieniem ale także cennym materiałem wykładzinowym i ważnym elementem wielobarwnych mozaik i in. Szczególnie ukochał chryzopraz Karol IV Luksemburski (1316-78), król czeski i niemiecki, protektor uczonych i artystów, który ściany kaplicy na Hradczanach kazał wyłożyć mozaikami z kamieni ozdobnych, wśród których obok karneoli, jaspisów i chalcedonów poczesne miejsce zajmował chryzopraz. Znajduje się tam również znacznej wielkości chryzoprazowa płyta oraz piękne kaboszony osadzone w aureolach świętych.
Fot. 2 Fot. 3
  Czterysta lat później, inny monarcha, Fryderyk II zwany Wielkim, król Prus (1712-86), rozkazał ozdobić chryzoprazem jedną z sal pałacu Sanssouci w Poczdamie, zwaną później chryzoprazową, oraz wykonać dwa, znacznej wielkości blaty do stołów.
  W tym też czasie pojawia się nowy rodzaj szlifu, zwany fryderycjańskim albo pruskim polegający na tym, że krawędzie płaskich płytek (chryzoprazu) ozdobione były wieloma małymi fasetami. Z pośród ozdób biżuteryjnych, kultowych i pamiątkarskich z wykorzystaniem chryzoprazu, których na przestrzeni wieków wykonano wiele, warto wyróżnić: pierścień papieski Leona XII (1760-1829) wykonany ze złota i miedzi z oprawionym po środku chryzoprazem (w zbiorze Dactylotheca, Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Rzymskiego), broszki i pierścienie królowej angielskiej Wiktorii (1873-1901) wykonywane ze srebra, które z czasem zastępowano złotem, piękny medalion i tabakierkę ze śląskim chryzoprazem w Skarbcu Kremlowskim (Moskwa) i inne. Chryzopraz
był też chętnie wykorzystywany jako element zdobień naczyń liturgicznych a także jako materiał rzeźbiarski, zwłaszcza do wyrobu gemm i miniaturowych rzeźb kultowych oraz artystycznych wyrobów pamiątkarskich. Współcześnie wyroby biżuteryjne z chryzoprazem często są dekorowane (kameryzowane) małymi diamentami.
Fot. 4 Fot. 5
PRZEGLĄD WSPÓŁCZESNEJ BIŻUTERII Z CHRYZOPRAZEM
  Różnorodność i liczba biżuteryjnych ozdób z chryzoprazem pojawiającej się na rynku jubilerskim dobrze widoczna jest na tle innej biżuterii wystawianej do sprzedaży na przykład w domach aukcyjnych. Poniżej pokazano najciekawsze okazy biżuterii z chryzoprazem pochodzące z katalogu niemieckiego domu aukcyjnego Henry’s z lat 1993-98.
Biżuteria początku XX wieku
  Do najciekawszych okazów w tej grupie można zaliczyć złotą secesyjną kolię (z 1990 r.) z okrągłym chryzoprazem o formie kaboszonu, bogato kameryzowanego diamentami: srebrną broszkę Art Deco (z 1925 r.) z centralnie położonym chryzoprazem, o płaskim szlifie, w kształcie ośmiokąta, zieloną emalią i ośmioma markazytami (fot.1); unikatowy wisior srebrny (z 1925 r.), oksydowany, z dużym owalnym chryzoprazem o formie kaboszonu, kordelikiem srebrnym wokół oprawy, hebanem i dwoma małymi kamieniami księżycowymi (fot.2); kolczyki złote z chryzoprazami pochodzącymi z Idar-Oberstein (1920 r.) o szlifie fantazyjnym, żłobkowanym (fot.3) i dekoracyjne złote klipsy z chryzoprazami, o formie kulek średnicy 12 mm i ozdobnym kordelikiem skręconym ze złotego drucika.
BIŻUTERIA OSTATNICH LAT
Pierścienie - ta grupa biżuterii wyróżnia się prostą formą i częstym łączeniem z diamentami. Oprawy wykonywane są w złocie żółtym lub białym, używane chryzoprazy najwyższej jakości o szlifach prostych lub fantazyjnych. Fot. 4 pokazuje pierścionek (jeden z wielu) wykonany z żółtego złota, z centralnie oprawionym kaboszonowym chryzoprazem, zdobionym po bokach sześcioma brylantami.
Kolie - przykładem może być kolia wykonana z białego złota (fot.5), w której oprawionych zostało 7 owalnych chryzoprazów i kilkanaście brylantów o łącznej masie 0,30 karatów; innym przykładem może być kolia wykonana ze złota żółtego, w której osadzono 17 szt. chryzoprazów o masie kamieni od 0,02 do ok. 0,04 ct (fot.6).
Fot. 6
Naszyjniki/wisiorki - jednym z przykładów jest duży wypukły chryzopraz (fot.7), o kształcie prostokąta z zaokrąglonymi brzegami. Przez kamień, w płaszczyźnie poziomej, przewiercony został otwór przez który przewleczono łańcuszek o prostym splocie. Po obu stronach kamienia znajdują się owalne elementy ozdobne.
Fot. 7Fot. 8Fot. 9
Innym przykładem (fot.8) jest typowy wisiorek wykonany z białego złota z oprawnym okrągłym chryzoprazem o szlifie kaboszonowym, kameryzowanym sześcioma maleńkimi brylantami, o łącznej masie 0,15 ct (fot.8).
Kolczyki - jednym z ciekawych przykładów tzw. wkrętek są dwa okrągłe chryzoprazy o formie kaboszonów, z których każdy ozdobiony jest oprawionymi w białe złoto brylantami o łącznej masie 0,77 ct (fot.9).
Broszki - unikatowa broszka przedstawiająca papugę. Jest połączeniem złota próby 750 i różnego rodzaju kamieni. Głowa ptaka, o delikatnym zarysie, wykonana została z turmalinu, dziób z onyksu, a w oku, w złotej oprawie umieszczono rubin. Część ciała ptaka wykonano ze złota, w którym umieszczono brylanty o łącznej masie 2,40 ct, natomiast w brzuszek wprowadzono chryzopraz o nietypowym kształcie szlifie przypominającym pióra.
Korale - to zapewne najliczniejsza grupa ozdób z kul chryzoprazowych. Na uwagę zasługują te o intensywnej zielonej barwie oraz ciekawe kompozycje polegające na łączeniu chryzoprazowych kulek i złota, ze złotymi zapięciami w których znajdują się kuleczki lapis lazuli onyksu lub pereł (fot.10,11).
Fot. 10
Fot. 11
Formy rzeźbiarskie - wśród rzeźb zoomorficznych uwagę przykuwa postać chryzoprazowej żaby z wielkimi szklanymi oczami i doskonale uchwyconą przez artystę pełnoplastyczną ekspresję ruchu (fot.12). Z innych ciekawych rzeźb warto wyróżnić m.in. przycisk do papieru przedstawiający scenę połowu ryb (Chiny,1920 r.) oraz chryzoprazową gałąź z ptakami na tle górskiego krajobrazu z widocznymi domostwami i wiszącym mostem.
Fot. 12
CHRYZOPRAZOWE INSPIRACJE
  Współcześni artyści-złotnicy niejednokrotnie w swoich pracach nawiązują do kunsztu dawnych mistrzów złotnictwa, których biżuteria
charakteryzowała się bogactwem i niepowtarzalnością wzorów a także wielkim pietyzmem z jakim była wykonywana. Obecnie, częstą inspiracją artystycznych dokonań jest motyw florystyczny (kwiat, liście, pąki, drzew i krzewów), w połączeniu z tak zwanymi lustrami wokół kamieni. Zwielokrotnienie odbicia światła od zwierciadlanych powierzchni luster zwiększa blask kamieni i metalu. Tak wykonana biżuteria, zwłaszcza wykonana ręcznie, stanowi znaczną wartość materialną ale przede wszystkim daje wielką satysfakcję z posiadania rzeczy pięknej i unikatowej.

Tekst i zdjęcia: Katarzyna Klimas
Konsultacja merytoryczna: Nikodem Sobczak

[ drukuj ]