Bursztyn bałtycki (sukcynit) to skamieniała, organiczna substancja, żywica kopalna, która zrodziła się w warunkach naturalnych co najmniej przed 40-tu milionami lat, a ówczesne żywicowanie „…nie mógł to być proces nie mający praktycznego uzasadnienia – musiał chronić, albo stymulować” […] Niektóre jej struktury, pełniące zadania ochronne i nadające tym związkom właściwości odpornościowe mogły pozostać niezmienione.[…] Mimo wielu procesów jakim żywica podlegała zmieniając się w bursztyn nadal pozostaje ona w stadium fosylizacji, tzn. procesów utleniania oraz polimeryzacji. […] Proces ten trwa nadal i pewien udział w nim mają wszechobecne bakterie” (A.Matuszewska 2004). Bursztyn jest to więc kamień, który stale się zmienia –„ żyje”.
Przetrwał on do naszych czasów w formach dokumentujących sposób jego powstawania i przemieszczania. Żywica wyciekała na zewnątrz ze zranień, pęknięć pni i gałęzi drzew tworząc naciekowe formy: krople, sople i tzw. potoki albo inaczej formy soplo podobne po stronie wklęsłej z odciskami kory żywicujących drzew. Gromadziła się wewnątrz pni tworząc charakterystyczne formy w szczelinach, a także w żywicznych kieszeniach między słojami rocznych przyrostów. Charakterystyczne kształty powstawały w korze i pod nią.
Bursztyn bałtycki w złożach wtórnych zaliczanych do paleogenu, występuje „tylko w czterech krajach Europy: w Rosji, w Polsce na Ukrainie i w Niemczech” (B. Kosmowska-Ceranowicz 2009), Najbogatsze na świecie złoże powstało w obrębie paleogeńskiej delty gdańskiej, której zachodnia część rozciąga się od Karwii w Polsce, a wschodnia sięga do nasady Połwyspu Sambijskiego w Rosji. Bursztyn zalega w złożu na głębokości od kilku do około 150 metrów od powierzchni ziemi.
Bursztyn wykazuje duże zróżnicowanie zarówno stopnia przezroczystości jak i barwy: od najbardziej cenionej w dawnych wiekach barwy białej, poprzez wszystkie odcienie żołci i brązów do specyficznej czerwieni. Spotyka się również bursztyn o barwie niebieskawej, oliwkowo-zielonej a nawet prawie czarnej (od większych zanieczyszczeń organicznych lub nieorganicznych). „… różnorodność odmian sukcynitu ma swoje źródło w geologicznej historii, w warunkach występowania żywicy przed i po depozycji w osadach pierwotnych i wtórnych, w warunkach diagenetycznych przeobrażeń.” (A. Matuszewska 2004).
Wewnętrzna struktura bursztynu jest różnorodna, głownie porowata lub pienista, ale bywa i lita. Porowata i pienista zawiera pęcherzyki gazu, których liczba i rozmieszczenie w bryłce ma wpływ na stopień przezroczystości i zabarwienie bursztynu. Badania wykazały w bryłkach nieprzezroczystego bursztynu białego istnienie fazy krystalicznej. Mikro-kryształy mają zróżnicowany pokrój: tabliczkowy, pręcikowy lub powyginanych kryształów włóknistych i „występują wewnątrz pęcherzykow gazu podobnie jak szczotki kwarcu w owalnych geodach” (B. Kosmowska- Ceranowicz 2006).
Bursztyn często zawiera inkluzje organiczne: owady, pajęczaki, wije, drobne gady, szczątki roślin, pęcherzyki gazu oraz sporadycznie ziarna piasku. Inkluzje organiczne są źródłem wiedzy o czasie, w którym bursztyn powstawał, zwierzętach żyjących w bliskości żywicującego drzewa lub aktywnych w okresach wycieku żywicy. To wyjątkowe, trwale zabezpieczone przez naturę, okazy do badań paleobotanicznych, a przede wszystkim paleoentomologicznych. Wyjątkową inkluzję stanowi w bryłce naturalnego bursztynu bałtyckiego okaz jaszczurki odsłonięty w 1997 roku – pierwszy po ponad 100 latach - zwany „Jaszczurką Gierłowskiej”, który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum
Bursztynu w Gdańsku.
Bursztyn jest lekki, jego gęstość jest porównywalna z gęstością wody morskiej i wynosi od 0,96 do 1,096 g/cm3. Stanowi to istotną zaletę użytkową bowiem mogą być wykonywane i noszone okazałe ozdoby z bursztynu: naszyjniki, wisiory, kolczyki.
Bursztyn pływa w słonej wodzie, w słodkiej zaś w większości przypadków tonie. Pojawiając się w odległych wiekach na wzburzonych po sztormach falach chłodnych mórz Bałtyckiego i Północnego, przeniesiony tam z osadów zarówno paleogeńskich jak i plejstoceńskich, zaciekawiał i sugerował tkwiącą w nim wyjątkową nadprzyrodzoną siłę. Bywa tak i dziś: w okresach chłodnych (marzec, listopad), kiedy temperatura wody wynosi około 4°C a jej gęstość jest największa, bursztyn pod wpływem falowania morza unosi się z dna, a fale wyrzucają go na plaże. Historia tego bursztynu związana jest z powstaniem Bałtyku „ i do dziś trwającymi procesami sedymentacji brzegowej” (B. Kosmowska-Ceranowicz 2009).
Bursztyn podlega procesom wietrzenia, „które przebiegają zarówno w osadzie, […] jak i poza osadem po wydobyciu bursztynu” (K. Leciejewicz, P. Mierzejewski 1983). Główny czynnik destrukcyjny bursztynu to długotrwałe działanie tlenu i światła słonecznego przy jednoczesnych zmianach wilgotności. Początkowo powierzchnia bursztynu ciemnieje, traci on na swej świetlistości i przejrzystości. Następnie staje się ona chropowata. Kolejny etap to pojawienie się drobnych spękań oraz łusek odłupujących się nawet przy lekkich poruszeniach aż do całkowitego zniszczenia warstwy powierzchniowej„Okres „życia” bursztynu wydobytego na powierzchnię ziemi skraca się dziesiątki tysięcy razy. Nawet jeśli kamień znajduje się w optymalnych warunkach klimatycznych (temperatura 20 C, wilgotność 60%), proces utleniania nie zatrzymuje się” (A. Żurawlow 2009). W przeszłości w celu zabezpieczenia surowca bursztynowego przed wietrzeniem przechowywano go w solankach. Obecnie stosuje się zabezpieczające preparaty z wosków syntetycznych, nasycanie żywicą damarową lub kalafonią bursztynową w roztworach z terpentyną balsamiczną.
Bursztyn = bursztyn bałtycki = sukcynit, to on jako jedyny wśród żywic kopalnych zawiera od 3-8 % kwasu bursztynowego – substancji leczniczej o wielorakim działaniu; najwięcej jest jej w korze, czyli w jego powierzchniowej warstwie. Z bursztynu poddanego suchej destylacji, bez dostępu powietrza w ogrzewanych retortach, otrzymujemy: kwas bursztynowy, olej i kalafonię, produkty które mają zastosowanie w medycynie, przemyśle kosmetycznym oraz jako wysokiej klasy impregnaty, składniki lakierów i werniksów. Wartość bursztynu zależy generalnie od wielkości bryłek, ale decydujące znaczenie ma zasada „bryły równe sobie ciężarem nie mają jednakowej ceny, która zależy od czystości, przezroczystości, rzadkości, szlachetności kolorów”(J. Grabowska 1982). Bryłki bursztynu są cieplejsze od innych kamieni, a potarte elektryzują się i przyciągają. Podpalone bryłki bursztynu palą się, płonąc żołtym, jasnym płomieniem, roztaczając przy tym żywiczną, przyjemną woń. Pliniusz pisał: „Wiórki bursztynowe zanurzone w oliwie palą się jaśniej niż włókno lnu, a także dłużej” Bursztyn cechuje charakterystyczny muszlowy przełam. Wg opracowań gemmologiczno-jubilerskich bursztyn cechuje połysk tłusty, woskowy. Bursztyn po procesach poprawiania ma połysk szklisty. Współczynnik załamania światła w bursztynie to 1,539 – 1,542. Dla porównania: dla szkła, z którego wykonywano pierwsze imitacje bursztynu, współczynnik ten wynosi 1,420 – 1,960. Twardość bursztynu w skali Mohsa wynosi od 2 do 3, a jego mikrotwardość kształtuje się w zakresie od 19,9 do 29 kg/mm2. Uzależniona jest ona od odmian i tak: kościany to – 19,9 kg/mm2 przezroczysty – 26,2 kg/ mm2, zwietrzały – 27 kg/mm2. Wahania stopnia mikrotwardości w jednej bryłce bywają rzędu nawet } 5 kg/mm2. Zarysowanie powierzchni bursztynu powoduje powstanie jasnej rysy i drobnych okruchów, w przeciwieństwie do tworzyw syntetycznych gdzie otrzymujemy wiórki. Skład elementarny bursztynu : C (węgiel) – od 61 do 81% H (wodór) – od 8,5 do 11% O (tlen) – około 15% S (siarka) jako składnik wtórny – około 0,5%, sporadycznie do kilku procent. Bursztyn zawiera także pierwiastki śladowe: Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mn, Fe, Ag, Na, Ca, Ti, Cr, Sn, Mg, Al, Si. Bursztyn nie daje się całkowicie sprowadzić do roztworu. Rozpuszcza się częściowo w wielu związkach organicznych w: roztworze alkoholowy K2CO3 wg O. Helma w 40 – 55%, metanolu w 20-15%, eterze w 18-23%, chloroformie w 20,6%, benzenie w 21%, terpentynie w 25%, acetonie 8-23%, chlorku metylenu 27%. -Bursztyn łatwo poddaje się obróbce: możliwe jest jego szlifowanie, polerowanie, cięcie, rzeźbienie, grawerowanie. -Bursztyn gotowany w oleju roślinnym (migdałowym lub rzepakowym) mięknie i można go wtedy giąć. -Gwałtownie podgrzany lub schładzany pęka. -Temperatura mięknięcia bursztynu to około 150°C, topi się zaś przy temperaturze około 350 °C. -Bursztyn barwi się przy pomocy substancji naturalnych takich jak wyciąg rośliny Anchusa tinctoria, morska purpura i kozi tłuszcz – co odnotował już Pliniusz Starszy – oraz z wykorzystaniem wielu innych barwników organicznych i syntetycznych. Współcześnie wykorzystywany w jubilerstwie bursztyn bardzo często jest poprawiany. Poprawianie to proces przeprowadzany w autoklawach wypełnionych gazem obojętnym pod wysokim ciśnieniem: klarowania, utwardzania oraz zmiany koloru. W procesie tym istnieje możliwość uzyskania: całkowitej przejrzystości bryłek, całkowitego zespolenia warstwowych kawałków bursztynu, produkcji falsyfikatów inkluzji w bursztynie (miedzy dwiema częściami bryłki umieszcza się owady, piórka, muszelki oraz fragmenty roślin; po procesie bryłka nie ma śladu świadczącego o jej sklejaniu), powierzchniowego barwienia, ujednolicania pod względem koloru. -Praktykowane jest także prasowanie bursztynu, które polega na zespoleniu drobnego bursztynu lub nawet proszku bursztynowego w większe formy pod ciśnieniem. Powstaje materiał bursztynowy o strukturze zależnej od stosowanej technologii. W XIX wieku opatentowano metody prasowania bursztynu i nazwano je od nazwisk tworców: Metodą Spillera oraz metodą Trebitscha. Dzisiaj prasuje się bursztyn wieloma sposobami, a postęp techniczny i technologiczny pozwala na uzyskanie wyrobów z bursztynu prasowanego, które bardzo trudno odróżnić od wyrobów wykonanych z bryłek bursztynu naturalnego czy też poprawianego. -Badania nad sposobami barwienia bursztynu prasowanego prowadził już H. Conwentz uzyskując w roku 1899 „sztucznie barwiony bursztyn prasowany – czerwony, niebieski, jasno-zielony i złocisty (Wiesław Gierłowski 2004). -Odświeżanie i czyszczenie wyrobów z bursztynu polega na usunięciu zabrudzeń przy pomocy: letniej destylowanej wody, lub wody z dodatkiem 1% detergentów. Następnie po szybkim i dokładnym wysuszeniu bursztyn można posmarować lekko silikonową pastą polerska np. Silikone glaze – Amway, po wyschnięciu której należy zetrzeć ją polerując delikatnie miękką szmatką. Niedopuszczalne jest czyszczenie wyrobów z bursztynu rozpuszczalnikami: alkoholu, chloroformu, acetonu; spirytusem i jego wodnymi roztworami; roztworami amoniaku; kwasami i ługami, bowiem rozmiękczają i rozpuszczają powierzchnię bursztynu, uszkadzając czyszczony wyrób. -Powszechnie znanym sposobem identyfikacji bursztynu i najprostszym jest tzw. próba zapachowa, która pozwala zidentyfikować bursztyn po jego charakterystycznej żywicznej woni (po jego podgrzaniu), znanej wszystkim z uroczystych obrzędów kościelnych. Metodą podstawową zaś, „która w sposób jednoznaczny pozwala zidentyfikować bursztyn bałtycki, jest wykorzystywana w laboratoriach głownie do identyfikacji substancji organicznych spektroskopia w podczerwieni […] pozwala określić, czy dana substancja jest bursztynem bałtyckim. […] po porównaniu …intensywności i kształtu odpowiednich pasm tegoż widma z widmem wzorcowym”. (E. Wagner-Wysiecka 2009). -Bursztyn związany jest z naszą ziemią i piękną tradycją. A ona ukazuje go nam jako ekskluzywne dobro o wyjątkowych i tajemniczych właściwościach. Warto przywoływać z historii taki okres kiedy powszechnie łączony był on z naszym krajem jako „coś pięknego z Polski”. Warto do tego nawiązywać w sposób nam współczesny pamiętając, że każda jego bryłka jest jedyna, niepowtarzalna i traktować bursztyn jako wyjątkowego, pięknego i cennego gościa z odległego oceanu, który jest nam przyjazny.
