Granaty są grupą kamieni jubilerskich, która pod względem diagnostycznym przysparza mniej doświadczonym jubilerom wiele trudności. Autorzy w cyklu artykułów podjęli próbę ich opisania, podając równocześnie najprostsze metody identyfikacji, aby zachęcić twórców biżuterii do częstszego stosowania w swoich wyrobach tych pięknych i często niedocenianych kamieni.

 

Granatami nazywamy izomorřczną grupę minerałów, którą tworzą proste krzemiany wyspowe1. Nazwa tej grupy minerałów pochodzi od łacińskiej nazwy owocu drzewa granatowego (pomum granatum), którego ziarna przypominają czerwone kryształy piropu. W czasach antycznych i późniejszych czerwone granaty zaliczano do grupy kamieni zwanych karbunkułami.

 

Grecy czerwone kamienie nazywali anthrax, Rzymianie carbunculus. Uwielbienie czerwonych kamieni wiązało się z ich barwą, utożsamianą z barwą krwi, symbolu życia i ruchu, energii i woli, namiętności i pożądania. Grecy czerwone kamienie poświęcili Afrodycie, Rzymianie – Marsowi, a ludy Wschodu bogini Kali ucieleśniającej niszczycielską siłę i kobiecą gwałtowność. W średniowieczu panowało przekonanie, że czerwone kamienie używane w postaci talizmanów ułatwiają odnoszenie zwycięstw, ale też sprzyjają czynom ekstremalnym, gwałtownym i okrutnym. Tym wyjaśniano różne tragiczne losy posiadaczy kamieni, zwłaszcza członków panujących rodów.

 

Sądzono również, a pogląd ten jest jeszcze dziś wyrażany, że noszenie czerwonych kamieni zapewnia związkom małżeńskim trwałość uczuć i wierność.

 

Przekonanie to stoi w sprzeczności z kultem Afrodyty, która była raczej symbolem radosnej niewierności.

Owe kultowe sprzeczności nie umniejszały jednak chęci posiadania tych wspaniałych kamieni. Dlatego też poszukiwano ich w krajach Wschodu i w Europie, w górach i nad brzegami mórz. Z tamtych czasów zachowały się legendy i mity, ale także wiele zapisków historycznych. Przeczytajmy, cytując za Wielką encyklopedią kamieni szlachetnych i ozdobnych, co na temat owych kamieni pisze Pliniusz Starszy w Historii naturalnej: „[…] opiszę teraz iskrzące się drogie kamienie. Pierwszeństwo między nimi mają karbunkuły, zwane tak od ich podobieństwa do ognia, choć same nie ulegają ogniowi i dlatego przez niektórych nazywane akustycznymi. Rodzaje ich są następujące: indyjski i geramatycki, zwany również z przyczyn wielkich bogactw Kartaginy – karchedonius [Karchedon gr. nazwa Kartaginy; przyp. aut.]. Dodają jeszcze etiopskie i alabandyckie, rosnące na skale ortozyjskiej, ale obrabiane w Alabandzie. Nadto, w każdym rodzaju tych kamieni wyróżniają samcze i samicze; samczymi zowią te, które iskrzą się bardziej, samiczymi zaś blado błyszczące. W samczych wyróżniają jedne jaśniejszego, drugie ciemniejszego koloru i jeszcze takie, [które] blask od innych przyjmują i na słońcu bardziej pałają. Najlepsze (jak twierdzą) są ametystozonty, to jest takie, których ostatnia iskra w řolet ametystu wpada; po nich następują tak zwane sityty, lśniące się wszędzie, zwłaszcza tam gdzie się promienie słońca odbijają. Satyrus [Satyrus z Kalliatis III/II wiek przed Chrystusem; przyp. aut.] powiada, że indyjskie są niekiedy czyste, choć większość brudna i zawsze nieprzyjemnego blasku; etiopskie tłuste, nie wpuszczające i nie rozlewające światła, ale pałające ukrytym ogniem. Kallistratus mówi, że blask leżącego karbunkułu powinien być biały, zaś na brzegach chmurzysty a uniesionego pałający; z tej to przyczyny większość zowie ten kamień białym. [Podobnie karbunkuły] indyjskie, bladego, modrakowego koloru zowią się lithizonty; są one tak wielkie, iż się wydrążają na naczynia sextarowe [1 sextarius = 0,545 l; przyp. aut.]. Kalchedońskie [dziś Kadikoy nad Bosforem; przyp. aut.] są o wiele mniejsze. Archelausz twierdził, że kalchedońskie są na wejrzenie czarniejsze, ale od ognia albo słońca nabywają żywszego niż inne koloru. One to w cieniu lub w domu zdają się być purpurowymi, pod gołym niebem płomienistymi, a przeciw promieniom słońca iskrzącymi […] Wielu pisze […], że w kalchedońskich gwiazdy pałające znajdują się we wnętrzu [rubiny gwiaździste; przyp. aut.], że samicze rozlewają blask powszechny wokoło siebie. Alabandyckie, mówią, są ciemniejsze od innych i chropowate. Także w Tracji rodzą się kamienie tegoż samego koloru, ale całkiem bez ognia. Teofrast pisze, że znajdują się także w Arkadii i na Chios. Mają być one ciemniejsze i robią z nich zwierciadła […]” (księga XXXVII, rozdz. XXV). A w innym miejscu: „Nic nie masz trudniejszego nad rozróżnienie tych rodzajów, ponieważ artyści mają tyle sposobności podkładania (blaszek), przez co zniewalają drogie kamienie być przezroczystymi. Powiadają, że Etiopowie karbunkuły tępszego blasku przez 40 dni w occie trzymają, przez co nabierają one blasku, który tyleż samo miesięcy trwa. Naśladują je też aż do nierozpoznania szkłem, ale fałszywe zawsze odkrywają się na osełce, podobnie jak wszystkie inne, sztucznie zrobione kamienie, albowiem materia ich jest miększa i krucha. Poznaje je się także po ziarnistych oskrobinach i po wadze, która w szkle jest mniejszą; niekiedy też po pęcherzykach błyszczących na kształt srebra” (księga XXXVII, rozdz. XXVI).

 

Z innych zapisków wiemy, że granat był jednym z 12 kamieni zdobiących napierśnik patriarchy żydowskiego, pierwszego arcykapłana, oraz że kamień ten uznawany był za symbol światła. Wiemy też o wielkim granacie (karbunkule) zawieszonym na podwyższeniu w centrum Arki Noego, którego intensywny blask rozpraszał ciemności w dzień i w nocy. Pierwsi hiszpańscy astrolodzy umieszczali na swoich wykresach granat jako symbol Słońca, natomiast z Koranu można się dowiedzieć, że karbunkuł to kamień oświetlający czwarte niebo. Z tych względów prawdopodobnie astrolodzy na swoich wykresach opisujących konřgurację ciał niebieskich przy układaniu horoskopu umieszczali granat jako symbol Słońca. Takie usytuowanie granatów w tablicach astrologicznych nadawało im pozycję szczególną, dzięki której mogły sprzyjać sukcesom a podarowane osobie obojętnej, czynić z niej osobę lojalną i pałającą nieustannym uczuciem.

 

Horoskopy pouczają też, aby osoby noszące granaty zwracały uwagę na ich blask, bowiem utrata blasku zawsze oznacza rychłe niebezpieczeństwo, tym zaś, którym granaty pojawiają się w snach, objawiona zostanie niezwykła tajemnica.

 

Z cytowanych przykładowo zapisków wynika, że granaty znane były starożytnym od czasów najdawniejszych, chociaż wyrobów sztuki złotniczej z granatami, tej najdawniejszej, a zwłaszcza egipskiej, zachowało się niewiele. Inaczej w starożytnej Grecji i Rzymie. Tu czerwone karbunkuły i cynamonowe hessonity (hiacynty) używane były powszechnie, zarówno w jubilerstwie, jak i sztuce zdobniczej. Wskazują na to pięknie rzeźbione kamee, grawerowane intaglia, a nawet urzędowe pieczęcie. Od najdawniejszych czasów miały też granaty (karbunkuły) znaczenie lecznicze. Leczyły palpitacje serca, choroby płuc i melancholię. Jeszcze dziś w Indiach, w medycynie ludowej, służą do wyrobu leków poprawiających krążenie, tamujących krwotoki i regulujących cykle menstruacyjne; szczególnie przydatne są przy usuwaniu kamienia nazębnego. W krajach Dalekiego Wschodu od czasu do czasu pojawiają się cudowne maści przygotowywane z granatów i kwasu winnego („ducha soli”) zwane „magisterium”, oparte na recepturze XVII-wiecznego doktora nauk medycznych W. Rowlanda, usuwające toksyny, wzmacniające serce i poprawiające krążenie krwi. Na ile są one skuteczne trudno dociec.

 

W minionych wiekach wielu medyków doradzało swoim pacjentom noszenie czerwonych granatów na wzmocnienie serca, ostrzegając jednak, że muszą być spokojni, żeby kamień nie wzmógł ich gniewu lub namiętności do takiego stanu, który mógłby spowodować apopleksję (wylew).

 

Granaty to także od wieków skuteczne amulety i talizmany chroniące przed ranami i śmiercią, przynoszące zwycięstwo i gwarantujące pokój, ale również dające moc zadawania śmiertelnych ran przeciwnikom. To przekonanie było szczególnie rozwinięte i ugruntowane w okresie wypraw krzyżowych, o czym świadczą pochodzące z tamtych czasów nasadzane granatami liczne sygnety, sprzączki do pasów, rękojeści mieczy, tarcze i inne przedmioty rycerskiego ekwipunku. Owa wiara w skuteczność granatów do zadawania śmiertelnych ran ujawniła się w czasie powstania indyjskich nacjonalistów z krainy Hunza w 1892 r., którzy przeciw Brytyjczykom zamiast kul ołowianych używali kul wykonanych z granatów, zadając im wiele śmiertelnych ran.

 

W chrześcijaństwie, we wczesnym a zwłaszcza dojrzałym średniowieczu, granaty miały olbrzymie znaczenie kultowe. Granatami zdobione były krzyże, krucyřksy, posążki a nawet ołtarze. Spełniały one, oprócz funkcji zdobniczej, również funkcje mistyczne, symbolizując, jak piropy, krew męczenników.

 

Z tego krótkiego przeglądu historii, kultu, mitów i legend widać, jak olbrzymią rolę spełniały granaty w rozwoju cywilizacyjnym człowieka. I choć wiele z tych pięknych mitów i legend poszło w zapomnienie, to jednak warto o nich przypominać, zwłaszcza, że i dziś jeszcze granaty pełnią w zdobnictwie pierwszorzędną rolę.

 

Tradycyjne nazewnictwo mineralogiczne uwzględniające skład chemiczny i właściwości krystalograřczne wyróżnia sześć odmian strukturalnych granatów. Są nimi: almandyn, andradyt, grossular, hydrogrossular, pirop, spessartyn i uwarowit.

 

Pierwotnie nazwami tymi określano tylko skrajne czyste człony grupy granatów. Z czasem, gdy okazało się, że niektóre z nich nie występują w przyrodzie w stanie czystym, lecz w postaci tzw. kryształów mieszanych (zwanych roztworami stałymi), przyjęto, że wymienione nazwy będą określać nie tylko czyste związki chemiczne, ale również ich mieszaniny o pośrednim składzie chemicznym, w których zasobność wymienionego z nazwy granatu jest dominująca.

 

Takie ustalenia terminologiczne dotyczące granatów okazały się jednak niewystarczające w przypadku gemmologii, ponieważ wśród kryształów mieszanych pojawiają się liczne okazy gemmologicznie użyteczne, o wyjątkowo atrakcyjnych walorach estetycznych, które wymagają specjalnego wyróżnienia. Wyróżniamy zatem barwne odmiany: rodolit i umbalit (malaya) będące w istocie kryształami mieszanymi piropu i almandynu, dematoid i topazolit reprezentujące kryształy mieszane grossularu i andradytu oraz hessonit i tsavoryt (tsavolit), które w rzeczywistości są kryształami mieszanymi grossularu i andradytu. W przyszłości w nazewnictwie gemmologicznym takich wyróżnień należy spodziewać się więcej, zwłaszcza gdy zważyć, że wśród granatów zdolność do tworzenia kryształów mieszanych jest znaczna, a ponadto wyraźnie zróżnicowana. Jedne z nich mieszają się z innymi w sposób prawie nieograniczony, inne nie mieszają się wcale. Fakt ten był zresztą podstawą podziału granatów w mineralogii na dwie grupy: piralsp-ity (pirop + almandyn + spessartyn) i ugrand-yty (uwarowit + grossular + andradyt), co jednak nie przybliżyło zagadnień terminologicznych do potrzeb gemmologii (znane są również kryształy mieszane o nazwach: pirandyn-y (pirop + almandyn), spand-yty (spessartyn + andradyt) i grand-yty (grossular + andradyt)). Dlatego też dalsze prace trwają. Ich celem jest wyodrębnienie wśród kryształów mieszanych nowych odmian o walorach estetycznych poszukiwanych w jubilerstwie i zdobnictwie. Bardzo pomocne w tym względzie okazują się różnego rodzaju syntetyki wytwarzane już obecnie na dużą skalę. Na rysunku 1 pokazano grařcznie wzajemną mieszalność skrajnych czystych członów grupy granatów, zaś w tabeli 1. współcześnie używane nazwy członów i odmian granatów wraz z ich nazwami handlowymi lub zwyczajowymi.

 

Skład chemiczny

Granaty stanowią – jak już wspomniano – izomorřczną grupę krzemianów wyspowych o ogólnym wzorze A3B2C3.

 

Podstawnikami w pozycji A są zwykle pierwiastki dwuwartościowe o zbliżonych wymiarach jonów jak: magnez Mg (pirop, khoharit, knorringit), mangan Mn (spessartyn, yamatoit, calderyt, blythyt), żelazo Fe (almandyn, skiagit) lub wapń Ca (grossular, andradyt, uwarowit, goldmanit, kimzeyit, hydrogrossular), niekiedy również sód Na i itr Y; podstawnikami w pozycji B są pierwiastki trójwartościowe, zwykle: glin Al, żelazo Fe, tytan Ti, wanad V oraz chrom Cr i rzadko cyrkon Zr; w położeniu C – krzem Si i znacznie rzadziej żelazo Fe, glin Al lub tytan Ti.

 

Wszystkie wymienione pierwiastki wykazują dużą zdolność do diadochii, tj. wzajemnego zastępowania się w sieci krystalicznej, dając nowe związki chemiczne o identycznych lub podobnych strukturach chemicznych. W konsekwencji komórki elementarne takich związków mają takie same lub bardzo zbliżone wymiary i są do siebie podobne pod względem symetrii. Morfologicznym następstwem tego zjawiska jest identyczność lub znaczne podobieństwo zewnętrznej postaci kryształów, które określa się mianem izomorřzmu. To właśnie dzięki tym dwóm zjawiskom – diadochii i izomorřzmowi – mogą powstawać między dwoma związkami (roztworami stałymi) lub ich większą liczbą kryształy mieszane o jednorodnej postaci i pośrednim składzie chemicznym.

 

W warunkach nieograniczonej mieszalności w kryształach mieszanych zawsze tworzy się pewien szereg zmienności chemicznej, w którym w sposób ciągły zaznaczają się stopniowe przejścia od form z przewagą jednego składnika do form z przewagą drugiego.

 

 

We wzorze chemicznym takiego szeregu (kryształów mieszanych) zaznacza się to w ten sposób, że składniki podstawialne ujmuje się w nawias i rozdziela je przecinkami w kolejności ich malejącej roli, jak np. w rodolicie – (Mg, Fe)3Al2 [SiO4]3.

Biorąc pod uwagę liczność podstawników i ich wzajemne kombinacje, można sobie wyobrazić, jak olbrzymie możliwości odmienności chemicznej, a także odmienności właściwości řzycznych kryją się w tego rodzaju związkach. Stąd tak duża liczba granatów i ich odmian, chociaż nie zawsze – mimo czynionych prób – sklasyřkowanych i jednoznacznie określonych. Główną trudność sprawiają nie tyle techniczne możliwości wyodrębnienia określonej odmiany, co możliwości późniejszej jej identyřkacji, zwłaszcza w praktyce gemmologicznej, jeżeli zważyć na konieczność stosowania nieniszczących metod badania oraz ograniczoną liczbę właściwości řzycznych, jakie w przypadku badań gemmologicznych mogą być brane pod uwagę. Niemniej prace są prowadzone, a na szczególną uwagę zasługują badania D. V. Mansona i C. M. Stocktona oraz W. W. Hannemana.

 

W tabeli 2 podano wzory chemiczne najczęściej spotykanych granatów.

 

Struktury granatów, niezależnie od stopnia ich złożoności, są zbudowane z prostych elementów.

 

Atom krzemu Si jest zawsze połączony z czterema atomami tlenu O, które znajdują się w narożach czworościanu foremnego, tworząc grupę SiO4 (anion czteroujemny). Dwie lub kilka grup SiO4 może uwspólniać atomy tlenu, tworząc struktury trójwymiarowe. Występujący w granatach glin Al zachowuje się jak metal o liczbie koordynacyjnej sześć [6] (koordynacja oktaedryczna). Niekiedy, ze względu na zbliżoną do krzemu elekroujemność, w wyniku podstawienia izomorřcznego może zastępować krzem w anionie [SiO4]4- – tworząc [AlO4]5-. Oczywiście każdemu podstawieniu krzemu przez glin powinno towarzyszyć zastępowanie jonu metalu o niższej wartościowości (jedno- lub dwuwartościowego) przez jon metalu o wyższej wartościowości (dwu- lub trójwartościowego), aby zachowana była elektroujemność całego zespołu jonów.

 

Również atomy tlenu mogą odgrywać w granatach podwójną rolę. Mianowicie mogą one wchodzić zarówno do jonów krzemowych, jak też jonów OH-.

 

Pozostałe jony metali, stanowiące podstawniki w pozycji A i B, warunkują spójność szkieletów trójwymiarowych utworzonych przez aniony [SiO4]4- oraz zapewniają lokalne zobojętnienie ładunków anionowych.

 

Na rys.2. pokazano przykładowo strukturę grossularu wraz z elementem podstawowym budującym całą strukturę.

Wszystkie granaty krystalizują w układzie regularnym. Postaciami najczęściej spotykanymi są dwunastościany rombowe i dwudziestoczterościany deltoidowe (rys.3) albo osobniki, na których przeważają te postacie proste (rys.4). Do form rzadko spotykanych można zaliczyć rozwinięte formy dwunasto- i dwudziestoczterościanów z dodatkowymi ścianami (rys. 5).

 

 

Większość kryształów jest prawidłowo wykształcona, chociaż spotyka się również osobniki ksenomorřczne o wyglądzie otoczaków. Wielkość kryształów jest znaczna, jednak okazy gemmologicznie użyteczne są zwykle małe, stąd masa kamieni jubilerskich (po oszlifowaniu) waha się w granicach 1… 5 kr; kamienie powyżej 10 kr stanowią okazy kolekcjonerskie.

 

W grupie granatów można napotkać wszystkie odcienie barw z wyjątkiem barwy niebieskiej2. Najczęściej spotykanymi są odcienie barwy pomarańczowoczerwonej, czerwonej i řoletowoczerwonej, zwykle kojarzone z piropem i almandynem. Znacznie szerszą paletę barw wykazuje grossular – od rzadko spotykanego braku barwy (bezbarwny) przez barwę pomarańczową, żółtą, żółtawozieloną do zielonej. Podobnie zieloną barwę o różnym stopniu nasycenia wykazuje demantoid i niektóre okazy uwarowitu oraz knorringit, którego zieleń miesza się z łagodnym błękitem. Barwa okazów spessartynu oscyluje wokół pomarańczowej i czerwonopomarańczowej z lekkim różowym odcieniem. Ta właśnie barwa bardziej doświadczonym jubilerom i gemmologom może przypominać niezwykle rzadko spotykaną barwę szařrów padparadża.

 

Przy tej mnogości barw, różnorodności odcieni, jasności i stopnia nasycenia problemem staje się nie tylko ich poprawna identyřkacja, ale również ich właściwe nazewnictwo. Istnieje co prawda wiele sposobów określania barwy – znane są systemy Munsella, DIN i inne, mamy do dyspozycji różnego rodzaju atlasy barw lub bardziej skomplikowane tablice kolorymetryczne (kolorymetria trójchromatyczna) – wszystkie one jednak okazują się mało przydatne w codziennej praktyce gemmologicznej, głównie ze względu na stopień skomplikowania, a w przypadku atlasów barw nieodpowiedniość porównywanych próbek badanego kamienia i wzorca. Oko ludzkie jest w stanie odróżnić około 150 odcieni barw, a do opisu barwy granatów wystarczy około 20 odcieni (tab. 3).

 

 

Występowanie różnych barw w grupie granatów jest uwarunkowane dwiema cechami rozpoznawczymi – idiochroamtyzmem i allochromatyzmem. Granaty idiochromatyczne w stanie czystym mają zawsze taką samą barwę zależną od składu chemicznego i struktury wewnętrznej, natomiast granaty allochromatyczne w stanie czystym są bezbarwne, a występowanie tej lub innej barwy jest związane z obecnością różnego rodzaju pierwiastków domieszkujących, głównie jonów metali przejściowych. Możemy zatem wyróżnić granaty o barwie własnej lub granaty o barwie zapożyczonej. Podobne zjawiska można zaobserwować też w innych rodzajach kamieni, np. w turkusie i chryzolicie (minerały idiochromatyczne) czy rubinie i szařrze (minerały allochromatyczne). Odcienie barw granatów idiochromatycznych i allochromatycznych wraz z pierwiastkami kreującymi barwę podano w tabeli 4.

 

 

W praktyce gemmologicznej badania identyřkacyjne wykorzystują głównie proste metody instrumentalne, jak pomiar współczynnika załamania światła, pomiar gęstości, badanie widm absorpcyjnych lub luminescencji w zakresie UV. Pomocne mogą się też okazać ustalenia dotyczące odcienia barwy i jej nasycenia oraz charakter inkluzji.

     Na przykład dla andradytów dostatecznymi cechami diagnostycznymi są współczynnik załamania światła i gęstość oraz niezwykle charakterystyczne inkluzje zwane „końskim ogonem”. Demantoid od topazolitu można odróżnić na podstawie odcienia barwy – zielonej dla demantoidu, żółtawozielonej dla topazolitu. Grossulary identyřkuje się przez porównanie współczynników załamania światła i wartości gęstości.

 

Do odróżnienia granatów od innych rodzajów kamieni, np. rubinów i szařrów (z wyjątkiem okazów niebieskich), wystarczy badanie pleochroizmu za pomocą dychroskopu. Korundy (rubin i szařr) w zależności od kierunku obserwacji wykazują dwie różne barwy pleochroiczne.

 

Z kolei odróżnienie granatów od spineli o tej samej lub podobnej barwie sprowadza się do badań spektroskopowych, które ujawniają diametralnie różne obrazy widm absorpcyjnych.

 

Podobnych przykładów można podać więcej. Wszystkie wskazują, że przy dostatecznym doświadczeniu badającego stosowane w gemmologii proste metodyki postępowania w większości przypadków okazują się wystarczające.

 

Podstawowe cechy rozpoznawcze umożliwiające identyřkację różnych odmian granatów zestawiono w tabeli 5.

 

 

Druga częśc artykułu ukaże się w następnym numerze Polskiego Jubilera.

1 Cechą wyróżniającą krzemiany wyspowe jest obecność kompleksowego jonu [SiO4]4-. 

2 W 1999 r. na I Naukowym Zjeździe Polskich Gemmologów we Wrocławiu zasygnalizowano fakt występowania niebieskich granatów na terenie Czech, jednak informacja ta nie została naukowo zweryfikowana.

 

LITERATURA:

M. Arbunies-Andreu et al.: Physical and optical properties of garnets of gem quality. „Fortschritte Mineralogie” 1977, 52.

Garnets. W: GIA Colored Stones Course 1986.

W. Hanneman: A new classification for red-to-violet garnets. „Gems & Gemology” Spring 1983.

E. Jobbins et al.: Sudies of a garnet suite from the Umba River, Tanzania.

„Journal of Gemmology” 1978 16, 3.

D. Manson D. et al.: Gem garnets in the red-to-violet colour range. „Gems & Gemmlogy” Winter 1981.

D. Manson D. et al.: Gem garnets: the orange to red-orange colour range. International Gemological Symposium.

Proceedings. LA 1982.

R. Mitchell: Mineral Names. Van Nostrand, New York 1979.

G. Novak, G. Gibbs: The crystal chemistry of the silicate garnets. „American Mineralogist” 1970, 56.

J. Rouse: Garnets. Butterworths, London 1986.

N. Sobczak, T. Sobczak: Wielka encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998.

T. Sobczak, N. Sobczak: Rzeczoznawstwo kamieni szlachetnych i ozdobnych. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 2001.

[ drukuj ]