|
***
Odmiany gemmologicznie użyteczne: almandyn kocie oko, almandyn gwiaździsty. Układ krystalograficzny – regularny; kryształy izometryczne o pokroju dwunastościanów rombowych, dwudziestoczterościanów deltoidowych.
Wzór chemiczny – Fe32+Al2 [SiO4] 3.
Barwa – intensywnie czerwony, purpurowoczerwony, malinowoczerwony, purpurowy; rzadko řoletowoczerwony lub pomarańczowoczerwony. Barwa idiochromatyczna wywołana jonami żelaza Fe2+ występującymi w sieci krystalicznej w koordynacji regularnej.
Stopień przezroczystości – przezroczysty do przeświecającego.
Efekty optyczne – kocie oko (igłowe wrostki kryształów hornblendy, rutylu i azbestopodobnego augitu); asteryzm – gwiazda cztero- lub sześcioramienna (igłowe wrostki rutylu zorientowane równolegle lub prostopadle do krawędzi oktaedrów równolegle do powierzchni sześcianu podstawowego lub krzyżujące się pod kątem 110° lub 70°).
Połysk – szklisty do żywicznego.
Twardość – 7,0…7,5 w skali Mohsa.
Gęstość – 3,95…4,30 g/cm3.
Właściwości optyczne – minerał izotropowy (bywa anomalnie anizotropowy).
Współczynnik załamania światła N – 1,770…1,820.
Dyspersja – 0,025.
Widmo absorpcyjne – diagnostyczne; obserwuje się trzy silne pasma absorpcji o maksimum natężenia
przy długości fali 505, 525 i 575 nm; także nieco słabsze i nie zawsze widoczne linie absorpcji przy długości fali 393, 404, 428, 438, 462, 476 i 617 nm (rys. 1).
Luminescencja – nie wykazuje.
Inkluzje – najczęściej wrostki mineralne, w tym m.in. kryształy cyrkonu, które dzięki obecności pierwiastków radioaktywnych dają efekt aureoli (tzw. „halo”); igły rutylu, zwykle krótkie i skrzyżowane pod kątem 110° i 70°; kryształy hornblendy, o pokroju słupkowym; igły augitu i hornblendy układające się równolegle do krawędzi ścian kryształu oraz kryształy apatytu, ilmenitu, spinelu, monacytu, biotytu i kwarcu.
Odporność mechaniczna – dostateczna do dobrej.
Odporność termiczna – nagła zmiana temperatury może wywoływać pęknięcia.
Odporność chemiczna – odporny na działanie kwasów i zasad.
Występowanie – minerał szeroko rozpowszechniony w skałach metamorficznych (łupki krystaliczne, gnejsy), migmatytach i skałach im pokrewnych; także w strefach kontaktowych intruzji granitowych; w skałach osadowych redeponowany, jako składnik frakcji ciężkiej.
Miejsca występowania – Afganistan, Austria, Brazylia (Sumare i Minas Novas w Minas Gerais; Gravata, Andarahy i Piabas w stanie Pernambuco; Santa Rita i Cantagallo w Rio Grande do Sul), Grenlandia, Finlandia, Czechy; Indie (Radżajamahal w Dżajpurze, Sarwar i Adimer-Merwara w stanie Radżasthan, Hajdarabad w okręgu Warangal), Kanada (Kolumbia Brytyjska w rejonie Skeena i Strickeen oraz Garnet Island na Ziemi Bafřna), Kazachstan, Kenia, Madagaskar (Fianarantsoa, Betroka, Ihosy i Marolambo w pobliżu Ambositry), Meksyk (Triunfo na Półwyspie Kalifornijskim), Mongolia (Ałtan-Chuduk), Norwegia (Brando), Pakistan, Polska (pojedyncze wystąpienia w gnejsach Strzelina, w amřbolitach i pegmatytach Gór Sowich oraz w łupkach krystalicznych Karkonoszy), Rosja (Karelia, Półwysep Kolski i Ural Polarny), Sri Lanka (Trikunamalaja), Szwecja, Syria, Tanzania (Namaputa, Lindi), Zambia (dorzecze Mozabika) i USA (hrabstwa Latah i Nez Perce, Idaho).
Zastosowanie – szeroko stosowany w jubilerstwie, głównie dzięki pięknej barwie i znacznej twardości. Kamienie oszlifowane są zwykle małe (do 10 ct), mimo że pozyskiwane kryształy są znacznych rozmiarów (mają jednak liczne spękania). Forma szlifu zróżnicowana; w kamieniach przezroczystych przeważa szlif fasetowy i mieszany, w kamieniach przeświecających, zwłaszcza wykazujących efekt kociego oka i asteryzmu – szlif kaboszonowy. Najwyżej oceniane są okazy przezroczyste o intensywnej barwie czerwonej i řoletowoczerwonej oraz kamienie wykazujące efekt asteryzmu.
Poprawianie – w kamieniach oszlifowanych niepraktykowane.
Naśladownictwa – dublet granat/szkło, pirop, rodolit, rubin naturalny niskiej jakości i rubin syntetyczny, a w przypadku almandynów gwiaździstych naturalne rubiny gwiaździste niskiej jakości, syntetyczne rubiny i spinele gwiaździste. W tabeli 1 zestawiono cechy diagnostyczne almandynu i jego najważniejszych naśladownictw umożliwiające ich identyřkację (KUV i DUV oznaczają odpowiednio: krótko- i długofalowe promieniowanie UV).
Andradyt
Nazwa honoruje brazylijskiego mineraloga J. B. d’Andrada Silvę (1763-1838), który jako pierwszy opisał kamień.
Odmiany gemmologicznie użyteczne: demantoid, kolofonit (pechgranat), melanit, schorlomit, topazolit.
Demantoid – cenna jubilersko odmiana o barwie żółtawozielonej do szmaragdowozielonej; nazwa pochodzi z flamandzkiego deman – diament i wskazuje na wysoką, podobną do diamentów brylancję kamieni oszlifowanych; nazwa niepoprawna: granat Bobrowka.
Kolofonit – zmętniała odmiana o barwie żółtobrązowej, pozyskiwana w Arendal (Norwegia); nazwa pochodzi od Kolofon – miasta w Azji Mniejszej, gdzie w czasach antycznych przy przeróbce terpentyny otrzymywano w formie produktu ubocznego żółtobrązową masę zwaną później kalafonią, której barwa przypomina barwę tej odmiany.
Melanit – odmiana o czarnej barwie zawierająca około 5% TiO2; nazwa pochodzi z greckiego melanos – czarny.
Schorlomit – odmiana o czarnej barwie i szklistym połysku, bogata w TiO2 (do około 15%); nazwa wynika z połączenia dwóch wyrazów: staroniemieckiego schorl – rodzaj minerału i łacińskiego homos – identyczny, ten sam; wskazuje, że odmiana ta z wyglądu jest podobna do minerału o nazwie schorl.
Topazolit – odmiana o barwie żółtej; nazwa wynika z podobieństwa do żółtego topazu.
Odmiany o znaczeniu kolekcjonerskim: iwaaryt, rothofřt.
Ivaaryt – tytanowa odmiana andradytu barwy brunatnej do czarnej pozyskiwana m.in. w Ivaary (Finlandia), stąd nazwa.
Rothofřt – żółtobrązowy andradyt manganowy pozyskiwany m.in. w Rothoff (Niemcy), stąd nazwa.
***
Układ krystalograřczny – regularny; kryształy izometryczne o pokroju dwunastościanów rombowych i dwudziestoczterościanów deltoidowych; kryształy demantoidu są zwykle silnie zniekształcone.
Wzór chemiczny – Ca3Fe23+[SiO4] 3.
Barwa – minerał cechuje duża różnorodność odcieni barw; najczęściej spotyka się barwy: żółtą, żółtozieloną, zieloną, zielonobrązową, brązową, czerwonawobrązową, szaroczarną i czarną. Allochromatyczną barwę demantoidu kreują jony chromu Cr3+ (koordynacja oktaedryczna); idiochromatyczną barwę kolofonitu i topazolitu kreują jony żelaza Fe3+ (koordynacja oktaedryczna); melanitu i schorlomitu jony żelaza Fe3+ i tytanu Ti4+ (koordynacja oktaedryczna) jako wynik diadochowego zastępowania (Ca Fe3+) przez (Na Ti4+).
Stopień przezroczystości – przezroczysty i przeświecający (demantoid, kolofonit, topazolit), słabo przeświecający do nieprzezroczystego (ivaaryt, melanit, rothofřt, schorlomit).
Efekty optyczne – iryzacja (rysy i pęknięcia w kryształach ciemnych, przeświecających do nieprzezroczystych); kocie oko (włókniste wrostki azbestu amřbolowego w demantoidzie oraz igłowe wrostki krystaliczne w topazolicie); silna dyspersja światła zwana „ogniem” w demantoidzie.
Połysk – szklisty do półdiamentowego.
Twardość – 6,5…7,0 w skali Mohsa; demantoid – zwykle 6,5.
Gęstość – 3,77…4,10 g/cm3; demantoid około 3,84 g/cm3; melanit około 3,80…4,10 g/cm3.
Właściwości optyczne – minerał izotropowy (bywa anomalnie anizotropowy).
Współczynnik załamania światła N – 1,888; demantoid – 1,888; melanit – 1,890; schorlomit – 1,935; topazolit żółty – 1,887.
Dyspersja – 0,057; demantoid – 0,156.
Widmo absorpcyjne – w żółtozielonym demantoidzie obserwuje się silne pasmo absorpcji o maksimum natężenia przy długości fali 443 nm (widmo żelaza Fe3+), (rys. 2a), zaś w dematoidzie intensywnie zielonym dwa pasma absorpcji w pomarańczowej części widma o maksimum natężenia przy długości fali 640 i 622 nm (widmo chromu Cr3+); widoczna jest też słabo zarysowana linia absorpcji przy długości fali 693 nm (rys. 2b).
Luminescencja – nie wykazuje.
Inkluzje – liczne o pokroju łusek i blaszek; charakterystyczne są igłowe wrostki krystaliczne oraz promieniste skupienia włóknistego azbestu amřbolowego (byssolitu), które ułożone w kształcie tzw. „końskiego ogona” mogą stanowić podstawę do odróżnienia demantoidu od innych odmian andradytu.
Odporność mechaniczna – dostateczna do dobrej.
Odporność termiczna – nagłe zmiany temperatury mogą wywoływać pękanie kamieni.
Odporność chemiczna – odporny na działanie słabych kwasów i zasad.
Występowanie – w łupkach chlorytowych i serpentynitach (demantoid i topazolit), w alkalicznych skałach magmowych (melanit i schorlomit) oraz metamorřcznych skałach wapiennych i strefach kontaktowych (odmiany o barwie brązowej i zielonej).
Miejsca występowania – demantoid: Rosja (Niżni Tagił, piaski rzeki Bobrówki, Ural), Włochy (Ala, Val Malenco), Zair; melanit: Francja, Niemcy, USA (hrabstwo San Benito, Kalifornia; hrabstwo Gunnison, Kolorado), Włochy; topazolit: Rosja (Ural), Sri Lanka, Włochy (Ala, Val Malenco), także Grecja (wyspa Serifos), Grenlandia, Korea Południowa, Meksyk (Sonora), Norwegia, Rosja (Półwysep Kolski), Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Uganda i USA (Stanley Buttes, Arizona i hrabstwo Hot Spring w stanie Arkansas).
Zastosowanie – w biżuterii ograniczone brakiem dobrego surowca gemmologicznego. Pozyskiwane kryształy są zwykle niewielkie i często bardzo spękane, dlatego też kamienie oprawne rzadko przekraczają masę 3 ct. Najwyżej ceniony jest demantoid; okazy powyżej 3 ct, dobrze oszlifowane, jasne i czyste mogą osiągać na rynkach jubilerskich wysokie ceny. Znacznie niżej wyceniane są inne odmiany andradytu. Kamienie żółte wykorzystuje się zwykle w taniej biżuterii tradycyjnej, natomiast kamienie ciemnobrązowe i czarne w tzw. biżuterii żałobnej. Najbogatsze kolekcje andradytów znajdują się w Muzeum Mineralogicznym w Sankt Petersburgu i w Smithsonian Institution, gdzie można zobaczyć piękne szmaragdowowzielone demantoidy o masie znacznie powyżej 10 ct.
Poprawianie – w kamieniach oszlifowanych niepraktykowane.
Naśladownictwa – cyrkon niski, diament, gahnit, grossular, sfaleryt, YAG, tytanit (imituje demantoid i topazolit), tsavoryt (imituje demantoid).
W tabeli 2 zestawiono cechy identyřkacyjne umożliwiające odróżnienie andradytu od jego głównych naśladownictw.
Grossular
Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy agrestu Ribes grossularia, którego barwa jest podobna do tej odmiany granatu.
Odmiany gemmologicznie użyteczne: hessonit (essonit, kamień cynamonowy), leukogranat, rosolit (landeryt, xalostocyt), tsavoryt (tsavolit).
Hessonit – nazwa pochodzi z greckiego hessos – mniej cenny. W jubilerstwie wykorzystywane są dwie barwne odmiany: ciemnobrązowy do brunatnoczarnego zwany romanzowitem (romankowitem) pozyskiwany w Finlandii i czerwonopomarańczowy pozyskiwany w Kalifornii (USA), zwany niepoprawnie rubinem kalifornijskim.
Leukogranat – bezbarwna odmiana grossularu; nazwa zwyczajowa wskazująca na brak zabarwienia (greckie leuco – biały lub bezbarwny).
Rosolit – odmiana o pięknej różowoczerwonej barwie pozyskiwana w marglach jeziornych i łąkowych jeziora Jaco w stanie Morelos w Meksyku. Kryształy duże, przeświecające do nieprzezroczystych, występujące w kremowobiałym marmurze z okolic Xalostoc (Meksyk) zwane są landerytem lub xalostocytem.
Tsavoryt – przezroczysta, szmaragdowozielona odmiana z dużą domieszką związków wanadu (około 3,3% V2O3), pozyskiwana w Lualenyi w pobliżu Voi w Parku Narodowym Tsavo (Kenia). Nazwę zaproponowała jubilerska řrma Tiffany, która w 1974 roku wprowadziła kamień do obrotu.
***
Układ krystalograřczny – regularny; kryształy izometryczne, zwykle o postaci dwunastościanów rombowych i dwudziestoczterościanów deltoidowych; tsavoryt często występuje w postaci dużych nieregularnych ziaren.
Wzór chemiczny – Ca3Al3Si3O12.
Barwa – bezbarwny, żółtawozielony, jabłkowozielony do ciemnozielonego, żółty, żółtawobrązowy do brązowego, żółtopomarańczowy do czerwonopomarańczowego (hessonit), niekiedy różowy (rosolit). Zieloną barwę grossularu (tsavoryt) kreują jony wanadu V3+ i chromu Cr3+ (koordynacja oktaedryczna); barwę żółtopomarańczową, pomarańczową, brązową (hessonit) i różową (rosolit) jony manganu Mn2+ (zniekształcona koordynacja regularna); barwę czerwonopomarańczową do brązowopomarańczowej (hessonit) jony manganu Mn2+ i żelaza Fe3+.
Stopień przezroczystości – przezroczysty do przeświecającego.
Połysk – szklisty do żywicznego.
Twardość – 6,5…7,5 w skali Mohsa.
Gęstość – 3,55…3,73 g/cm3; tsavoryt – 3,57…3,65 g/cm3.
Właściwości optyczne – minerał izotropowy (bywa anomalnie anizotropowy).
Współczynnik załamania światła N – 1,730…1,760; tsavoryt – 1,739…1,744.
Dyspersja – 0,028.
Widmo absorpcyjne – zwykle brak; czasem można zaobserwować silne pasmo o maksimum natężenia przy długości fal 430-440 nm.
Luminescencja – słaba, niediagnostyczna; grossulary bezbarwne do jasnozielonych dają słabe świecenie pomarańczowe przy długofalowym promieniowaniu UV i słabe żółtopomarańczowe przy promieniowaniu krótkofalowym; okazy żółte, w obu zakresach promieniowania UV, dają słabe świecenie pomarańczowe.
Inkluzje – wrostki apatytu, aktynolitu, cyrkonu, diopsydu i wezuwianu, zwykle o kształtach zaokrąglonych; niekiedy także złotożółte, włókniste inkluzje zwane „końskim ogonem”, niemal identyczne jak w demantoidzie.
Odporność mechaniczna – dostateczna do dobrej.
Odporność termiczna – nagłe zmiany temperatury mogą wywoływać pękanie kamieni.
Odporność chemiczna – odporny na działanie kwasów i zasad.
Występowanie – zmetamorřzowane skały wapienno-krzemianowe, skały magmowe i okruchowe.
Miejsca występowania – Chiny, Kanada (Asbestos, Quebec), Kenia (Lualenyi), Meksyk (Jaco i Morelos, Chihuahua), Pakistan, Polska (w łomie nefrytu w Jordanowie, w wapieniach Podzamcza koło Kłodzka oraz w granitach Graby koło Świdnicy), Rosja (pradolina rzeki Wiluj, dorzecze Leny), Sri Lanka, RPA, Tanzania (Arusha), USA (Eden Mills, Vermont; Georgetown, Kalifornia), także Afganistan, Brazylia, Czechy, Finlandia, Hiszpania, Indie, Mali, Szwajcaria i Uzbekistan.
Zastosowanie – w jubilerstwie znaczne, zwykle w postaci kaboszonów. Kamienie oszlifowane mogą osiągać masę do kilkudziesięciu karatów, z wyjątkiem tsavorytu, który w biżuterii rzadko przekracza masę 1 ct, a okazy większe (do 15 ct) znane są tylko z kolekcji. Współcześnie najbardziej poszukiwane są kamienie o barwie cynamonowej, pomarańczowej,
czerwonej, różowej i rzadko spotykanej złocistoczerwonej. Materiał zbity o barwie białej wykorzystywany jest głównie w rzeźbiarstwie artystycznym i wyrobach pamiątkarskich. Najciekawsze okazy grossularów znajdują się w Smithsonian Institution (m. in. pomarańczowobrązowy o masie 64,2 ct i złocistoczerwony o masie 17,3 ct) oraz American Museum of Natural History (kamea z hessonitu z rzeźbą głowy Chrystusa o masie 61,5 ct).
Poprawianie – w kamieniach oszlifowanych niepraktykowane.
Naśladownictwa – chryzoberyl, epidot, spinel naturalny i syntetyczny, szařr naturalny i syntetyczny, wezuwian, demantoid (głównie jako naśladownictwo tsavorytu). W tabeli 3 zestawiono najważniejsze cechy diagnostyczne umożliwiające odróżnienie grossularu od jego dwóch najczęściej spotykanych naśladownictw.
Hydrogrossular
Przedstawiciel grupy hydrogranatów, które od granatów różnią się obecnością tetraedrów 4(OH)4 zastępujących tetraedry krzemianowe [SiO4]4–. Częsty składnik ziarnistych skupień grossularu, od którego wywodzi swoją nazwę. Zbity zielony hydrogrossular pozyskiwany w RPA nosi nazwę transwaldzkiego jade (Transvaal jade).
Wzór chemiczny – Ca3Al2 (SiO4) 3–x(OH)4x.
Barwa – bezbarwny, biały, jasnozielony, jasnoszary do niebieskiego, różowy i cielistobrązowy. Barwę zieloną i różową kreują odpowiednio jony chromu Cr3+ i manganu Mn3+, obydwa w koordynacji oktaedrycznej.
Stopień przezroczystości – przeświecający do nieprzezroczystego.
Efekty optyczne – nie wykazuje.
Połysk – szklisty do tłustego.
Twardość – 6,0…6,5 w skali Mohsa.
Gęstość – zmienna, zależna od liczności grup hydroksylowych; kamienie różowe – 3,36…3,52 g/cm3, kamienie zielone – 3,42…3,52 g/cm3.
Właściwości optyczne – minerał izotropowy (może być anomalnie anizotropowy, wykazując reakcję agregatów polimorřcznych).
Współczynnik załamania światła N – 1,690…1,730.
Widmo absorpcyjne – niediagnostyczne.
Luminescencja – zwykle brak; okazy zielone naświetlane promieniami rtg mogą wykazywać silne pomarańczowożółte świecenie.
Inkluzje – ciemnobrunatne lub czarne wrostki magnetytu i chromitu.
Odporność mechaniczna – dobra.
Odporność termiczna – dobra.
Odporność chemiczna – odporny na działanie kwasów i zasad.
Występowanie – spotykany w kontaktach skał wapiennych kontaktowo zmienionych w niskich temperaturach, także w strefach metasomatowego przeobrażenia zasadowych skał plutonicznych (gabro).
Miejsca występowania – Australia (wyspa King, Tasmania), Birma, Czechy (Usti nad Łabą), Kanada (Whiterhouse, terytorium Jukon), Nowa Zelandia (Tokatoka), Polska (w łomie nefrytu w Jordanowie), Rosja (Ural), RPA (Buffelsfontein, Pretoria, Transwaal), USA (Crestmore oraz hrabstwa Riverside i San Benito, Kalifornia).
Zastosowanie – w jubilerstwie znaczne, zwykle w postaci kaboszonów. Kamienie oszlifowane
mogą osiągać masę do kilkudziesięciu karatów. Są to głównie kamienie o barwie zielonej i różowej. Surowiec o barwie białej i cielistobrązowej wykorzystywany jest w rzeźbiarstwie artystycznym i ozdobnej galanterii.
Poprawianie – w kamieniach oszlifowanych niepraktykowane.
Naśladownictwa – jadeit i wezuwian, także nefryt, rodochrozyt, saussuryt, spinel naturalny i syntetyczny. W tabeli 4 zestawiono najważniejsze cechy diagnostyczne umożliwiające odróżnienie hydrogrossularu od jego naśladownictw.
|
