cukiernica, ciężka, ryta, biały metal, sygnatura G.Henniger

Obok Francji, drugim ważnym rejonem dominacji przemysłu platerniczego były kraje niemieckie. Proweniencji niemieckiej jest nurt produkcji tego przemysłu związany z wytwarzaniem przedmiotów z tzw. nowego srebra.

Począwszy od początków XIX wieku, z uwagi na stale rosnący popyt na wyroby z metali szlachetnych, wciąż poszukiwano tańszych i prostszych metod platerowania. Pierwszym z kroków w tym kierunku było wykorzystanie, jako metalu bazowego w produkcji wyrobów platerowanych, zamiast miedzi o intensywnej barwie, innych stopów metali. Były to głównie stopy mosiężne i niklowo-mosiężne, o zabarwieniu od jasnożółtych aż po stopy w kolorze zbliżonym do srebra. Ich zaletą była możliwość pokrywania dużo cieńszą warstwą srebra oraz fakt, iż po starciu tej powłoki mniej widoczny był podkład zdradzający nieszlachetne właściwości przedmiotu.

 

Najjaśniejszy ze stopów, uzyskany na drodze wieloletnich poszukiwań (mieszanka miedzi, cynku i niklu), popularnie zwany neusilbrem, pozyskano po raz pierwszy w roku 1823 w Schneebergu (Niemcy). Nowy metal, zwany również argentanem lub niemieckim srebrem, kolorem tak doskonale przypominał srebro, że przy produkcji niektórych przedmiotów nie wymagał srebrzenia. Stworzenie wspomnianego stopu pozwoliło na obniżenie kosztów produkcji zastawy stołowej, a co za tym idzie – poszerzenie grona odbiorców.

 

Wybór stosownych technologii uzależniony był zawsze od rodzaju produkowanych przedmiotów. Zasługę wprowadzenia nowej technologii do przemysłu polskiego przypisać należy Gustawowi Hennigerowi. Od roku 1825 prowadził on w Warszawie zakład jubilerski, w roku 1830 wszedł w spółkę z berlińczykiem Luckřeldem i przekształcił warsztat w „rękodzielnie na wzór berlińskiej, w której wyrabiać się będą rozmaite przedmioty z metalu nowego, mającego podobieństwo do srebra…"1. Ażeby przekonać potencjalnych klientów do jakości nowego stopu, wspomniana řrma zleciła badania nad właściwościami tego metalu. Wyniki ogłoszono w prasie, podając, że „sądząc podług prób, które w naszej pracowni wykonane zostały, wnieść można, że kompozycja ta spomiędzy wszystkich gatunków sztucznego srebra, naywiecej zbliża się do srebra prawdziwego, i nie tylko może być użyta do ozdób, ale przy zachowaniu wspomnianych przestróg i czystości, w naczyniach stołowych szkodliwą nie będzie"2.

 

łyżeczka do kawy, sygn. Br. Henneberg, biały metal

 

W pierwszych latach w asortymencie řrmy wymieniano „łyżki różnej wielkości, grabki, noże, talerze, także ostrogi, strzemiona, uzdeczki…"3. Do prezentacji wyrobów wykorzystywano odbywające się od 1821 r. wystawy przemysłu i rzemiosła. Po wystawie w roku 1844 prasa tak pisała o wyrobach pochodzących z tej wytwórni: „obok daleko mniejszego na sprawienie kosztu, zewnętrzną okazałością i wspaniałością ujmy nie czynią”4.

 

Ogromny popyt na wyroby z nowego srebra spowodował powstawanie kolejnych wytwórni oraz wzbogacenie już istniejących nowym asortymentem. W 1840 r powstała fabryka wyrobów z nowego srebra założona przez Fryderyka Vollmera, „który się u p. Hennigera usposobił"5. Firma działała, niestety, krótko, bo jedynie do roku 1847 – czasu śmierci właściciela, ale z zachowanego inwentarza sporządzonego podczas likwidacji wytwórni wynika, iż rozwijała się nadzwyczaj pomyślnie i oferowała szeroki asortyment wyrobów.

 

Obok większych řrm, które wywarły istotny wpływ na wzornictwo, wprowadzane technologie oraz asortyment wyrobów, powstawały řrmy mniejsze, istniejące stosunkowo krótko, ale istotne do odnotowania dla uzyskania pełnego obrazu warszawskiego platernictwa. Do řrm takich należały: Fabryka Wyrobów Brązowych i Metalowych założona w 1828 roku przez Jana Bitschana na ul. Długiej 574; Fabryka Wyrobów Nowego Srebra i Miedzi Fryderyka Hartmanna na ul. Królewskiej 1076 oraz Fabryka Wyrobów z Nowego Srebra Zygmunta Münchheimera przy ul. Bielańskiej 598.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii rozwoju platernictwa było wprowadzenie srebrzenia galwanicznego. Około roku 1840 opanowano nową na ówczesne czasy technologię pokrywania metalu warstwą srebra na drodze elektrolizy. Zastosowano ją na skalę przemysłową od połowy XIX wieku, uważając, że „dla wyrobów z metali nieszlachetnych, służących jako naczynia stołowe, stykające się z potrawami, ze wszystkich sposobów galwanizowania to srebrzenie jest najwłaściwsze”6. Stopniowo zarzucono solidną technikę platerowania na gorąco miedzi. Najczęściej galwanicznie posrebrzano mosiądz i jego odmiany. W zależności od przeznaczenia przedmiotu, stosowano różne typy posrebrzania; najtrwalsze, srebrzenie grube, stosowano do zastaw stołowych i przedmiotów do częstego użytku. Grube srebrzenie zwane było również srebrzeniem na wagę.

 

łyżka do zupy, syg. Br Henneberg, biały metal

 

Podsumowując początki przemysłu platerniczego w Polsce, co praktycznie oznaczało głównie Warszawę, należy stwierdzić, że według najnowszych badań, historię rozwoju przemysłu platerniczego można podzielić na trzy okresy. Wyznaczały je: dynamika powstawania nowych zakładów, charakter i organizacja produkcji, obowiązujące przepisy celne, ustawodawstwo dotyczące znakowania wyrobów oraz uwarunkowania geopolityczne. Jeśli chodzi o przedziały czasowe, były to, odpowiednio, lata: 1815–1855, 1856–1914 oraz 1915–1939.

 

Pierwszy z okresów charakteryzował się powstaniem ważnych dla dalszych dziejów mniejszych i większych warsztatów produkcyjnych. Firmy takie, jak Józef Fraget oraz řrma znana później pod nazwą Norblin, Bracia Buch, T. Werner, to ci najważniejsi.  Kolejną cechą tego okresu była intensywność wprowadzania i przystosowywania nowych surowców i technologii do produkcji.

 

Pierwszy okres zamyka wprowadzenie zasad znakowania wyrobów platerowanych poleceniem ustawowym z 1855 roku. Stosowane dotychczas znakowanie wzorowane było na cechach wyrobów srebrnych i zawierało na przedmiotach korpusowych nazwisko wytwórcy, miejsce wytworzenia i datę produkcji, umieszczone na ogół w owalu. Znaki na sztućcach i innych drobnych przedmiotach zawierały skróconą wersję nazwiska. 12 (24) sierpnia 1855 roku wydano uzupełniający przepis do Ustawy o Probierniach w Królestwie z dnia 10 (22) kwietnia 1851 roku, z którego pochodzi następujący cytat: „Fabrykanci i handlujący wyrobami galwanizowanemi, to jest noszącemi na sobie powłokę z drogich kruszców, daną na innych kruszcach chemicznemi środkami, pociągnieni zostają pod przepisy Ustawy o Probierniach w Królestwie z dnia 10 (22) Kwietnia 1851 roku wydaneji obowiązani są, (...) mieć na wyrobach rzeczonych wyciśnięty stempel z początkowemi głoskami wyrazu galwanizowany, to jest -galw - (...)”7. I dalej „Każdy fabrykant, rękodzielnik lub rzemieślnik obowiązany jest obrać sobie stałą cechę, którą wyroby swe oznaczać winien. Cechy te (...) mają zawierać w sobie koniecznie imię i nazwisko fabrykanta, niemniej miejsce, w którem fabrykata swe wyrabia oraz tam, gdzie to być może, na każdym wyrobie numer bieżący onego, podług właściwej kolei wyrobu”8.

 

Technologie i wzornictwo o proweniencji niemieckiej było, obok wpływów francuskich, ważnym źródłem inspiracji dla omawianej gałęzi przemysłu metalowego. Wyroby o starannym wykończeniu i różnorodnym wzornictwie, a przede wszystkim w atrakcyjnej cenie, produkowano w coraz szerszym asortymencie, poszerzając grono odbiorców nie tylko w kraju, ale też za granicą.

 

 

1 „Kurier Warszawski”, 1830, nr 91, s. 461; nr 94, s. 479; nr 96, s. 496

2 „Piast”, 1830, t. 21, s. 165–168

3 „Kurier Warszawski”, 1832, nr 42, s. 215–216

4 Wyciąg z raportu Komitetu o Wystawie Roku 1841, s. 332

5 „Kurier Warszawski”, 1841, nr 5, s. 16

6 Sztuka Bronzownicza i Złotnicza, 1909, nr 11, s. 210

7 Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Spraw Wewnętrznych i Duchowych, Warszawa 1866, cz. II, t. 1, s. 501

8 jw., Rozporządzenie nr 28

[ drukuj ]