Państwowa Manufaktura Königsberska działająca w latach 1926-1945 produkowała wyroby bursztynowe głównie na skalę przemysłową. Powołali ją do życia: H. Barth GmbH, Gdańsk (początkowo posiadał 51% akcji); Gompelsohn & Co., Gdańsk; W. Witzki, Gdańsk i Królewiec; H. L. Perlbach, Królewiec; M. Weidt & Co., Berlin. Do roku 1929, do momentu wykupienia większości udziałów firmy przez Preussag (Preuflischen Bergwerks- und H¸tten-Aktiengesellschaft), większa część produkcji skupiała się w Gdańsku. W latach następnych ciężar produkcji przejął Królewiec, by w latach 30. osiągnąć szczyt rozwoju. Znalazło to odzwierciedlenie nie tylko w nowatorskim na owe czasy wzornictwie i technologii, ale również w handlu na światowych rynkach jubilerskich, choć dzisiejsza ocena walorów estetycznych jest dyskusyjna.

Sprzedaż wyrobów SBM była prowadzona początkowo w Gdańsku, następnie powstały sklepy w Hamburgu, Berlinie, Dusseldorfie, Essen, Frankfurcie nad Menem, Szczecinie, Stuttgarcie i Wiedniu. Manufaktura utrzymywała swoje przedstawicielstwa również w Paryżu, Londynie, Bussem (Holandia), Brukseli. W Nowym Jorku miała 25% udziałów w firmie Amber & Bijouterie Centre of America Inc.

Celem działalności Manufaktury było podniesienie jakości wyrobów bursztynowych na rynku pod względem estetycznym i technologicznym przez mistrzowskie na owe czasy wykonanie wyrobu, wprowadzanie artystycznych nowości i wzornictwa wyrobów projektowanych przez współpracujących artystów. Przyczynili się do tego między innymi: Herman Brachert, Martin Seitz, Eva Strepkowski, Theodor Blume, K‰te Kienanst-Bantau, Georg Kramer jun. i inni. Szczególna rola przypadła w udziale Toni Koy i rzeźbiarzowi Janowi Holschuhowi, który został w 1933 r. powołany na stanowisko kierownika artystycznego Manufaktury. Do osiągnięcia zamierzonego celu konieczna była wyspecjalizowana kadra fachowców, którą kształcono w otwartej w 1934 r. klasie bursztynniczej w Szkole Sztuki i Rzemiosła (Kunst- und Gewerkschule) w Królewcu. W szkole tej od 1926 r. wykładał rzeźbę w kamieniu i drewnie Herman Brachert, który od 1930 r. pełnił funkcję doradcy artystycznego Manufaktury.

Na wystawach w Grazu, Pradze, Warszawie i Krakowie wyroby SBM uzyskiwały uznanie i zdobywały nagrody. Na Międzynarodowej Wystawie w Barcelonie w roku 1929 Manufaktura otrzymała główną nagrodę, a na Paryskiej Wystawie światowej w roku 1936 Grand Prix w dziedzinie sztuki złotniczej i ozdób.

Oprócz przedmiotów unikatowych nagradzanych na wystawach Manufaktura produkowała masowe wyroby pamiątkarskie, dostępne dla każdego. Wśród wyrobów tych część związana była z ówcześnie panującą w Niemczech w latach 1933-1945 ideologią. Bursztyn, który stał się "niemieckim złotem" lub raczej "echter deutscher Schmuckstein", miał być noszony przez każdą niemiecką kobietę, bez względu na wiek czy status majątkowy. Wyroby nawiązujące symboliką do faszystowskiej ideologii, np. swastyka czy liście dębu, spotykane były wśród wyrobów pamiątkarskich i unikatowych przedmiotów wykonywanych na zamówienie. Miało to miejsce zwłaszcza w przypadku przedmiotów pamiątkowych, wręczanych jubilatom lub ludziom szczególnie zasłużonym.

Produkcja trwała niemal do ostatnich dni wojny, chociaż zmieniła charakter z bursztyn wykorzystywano w produkcji wojennej (np. drobne kawałki bursztynu były wypełniaczem filtrów masek gazowych).

Po wojnie część niemieckich zakładów bursztyniarskich znalazła się w Polsce wraz z magazynami surowców i półwytworów, a także katalogami wyrobów, które w pierwszych latach powojennych służyły jako wzorce do produkcji.

fot. L. Dwornik

Wyroby unikatowe o dużej wartości estetycznej, jak i materialnej zwykle robiono na zamówienie i najczęściej sygnowano metalową metryczką. Nie ma natomiast sygnatury na wyrobach typu pamiątkarskiego (masowych) i jeśli jest to wyrób niecharakterystyczny, to trudno określić, czy został wykonany przed rokiem 1945, czy po wojnie według dawnych wzorów. Do ważnych cech diagnostycznych, pozwalających na rozpoznanie wyrobów Manufaktury, należą metalowe części ozdób z agrafki, rusztowania i zapięcia naszyjników.

Praca U. Erichsona i L. Tomczyka (1998) poświęcona SBM zawiera katalog jednocześnie otwartej wystawy zgromadzonych i w większości zakupionych do zbiorów Muzeum Bursztynu w Ribnitz-Damgarten (Niemcy) licznych i cennych wyrobów (por. recenzja w "PJ" 2(10), 2000). Katalog wystawy stał się podstawą identyfikacji większej części tych typowych wyrobów königsberskich rozproszonych po innych muzeach.

Okazy zostały podzielone na 5 grup: 1 z ozdoby (naszyjniki, brosze, bransolety itp.); 2 z formy użytkowe (kałamarze, przyciski do papieru, popielniczki, zapalniczki itp.); 3 z obiekty o charakterze kultowo-religijnym (różańce, krzyże, mszalne kielichy itp.); 4 z odznaczenia, nagrody, dary, odznaki; 5 z bursztynowa rzeźba i plastyka. Dwie pierwsze grupy to przedmioty produkowane masowo, pozostałe wykonywane były na zamówienie, oprócz części odznak, które były również produkowane seryjnie (Erichson, Tomczyk 1998).

W muzeum w Malborku znajdują się wyroby Państwowej Manufaktury Königsberskiej, których pochodzenie określane jest w literaturze jako nieznane (Grabowska 1982, fot. na 71 stronie plansz; E. Mierzwińska 1992, fot. 159-163). Do ciekawszych wyrobów można zaliczyć np. bursztynową ramkę do fotografii i szpilę do włosów.

	Broszki o motywach roślinnych (dąb, oset, konwalia). fot. L. Dwornik

Dzięki pracy Erichsona i Tomczyka udało się wydzielić i opracować również kolekcję wyrobów königsberskich zgromadzoną w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Okazy pochodzą z zakupów, darów i wymiany (z lat 1954-1990) od osób prywatnych i z Państwowej Wytwórni Wyrobów Bursztynowych w Gdańsku Wrzeszczu. W kolekcji znajdują się wyroby gotowe, jak też półwyroby, np. bursztynowe elementy broszek bez metalowych agraf.

Ramka do fotografii - jeden z charakterystycznych wyrobów SBM. fot. K. Kwiatkowska	Kałamarz fot. L. Dwornik

Do charakterystycznych wyrobów SBM znajdujących się w Muzeum Ziemi należą brosze, szpila do włosów zdobiona paciorkami bursztynowymi o szlifie kryształowym, cygarnica, trzy szkatułki do papierosów oklejane płytkami bursztynowymi, dwa kałamarze, dwa przyciski i nóż do papieru oraz uchwyt pieczętny. Są to, poza broszami, przedmioty dla zamożniejszych nabywców. Wyróżniają się starannością wykonania, doborem elementów bursztynowych o podobnej tonacji barw, używaniem szlachetnych odmian drewna (mahoń, sandałowiec, palisander) oraz srebrnymi okuciami. Tego typu przedmioty, jak można sądzić, miały podkreślić zamożność i status właściciela. Kałamarze nabywano, podobnie jak przyciski do papieru, do prywatnych gabinetów, a wykonywane były do lat 30. z jednej bryły bursztynu. Pojemnik na atrament jest szklany. Nóż do papieru składa się z kościanego ostrza i uchwytu wykonanego z oszlifowanego bursztynu. Uchwyt pieczętny ma metalową podstawę.

Do najpospolitszych ozdób należy zaliczyć broszki (Kwiatkowska 2001). Wśród nich można wyróżnić trzy grupy: 1 - gałązki drzew, 2 - kwiaty, 3 - broszki geometryczne.

Grupa 1:
     Typ 1 - broszki w kształcie liści dębu z żołędziami. Składają się z dwóch lub trzech liści, ogonka, umieszczonej pośrodku okrągłej jagody i dwóch lub trzech żołędzi. Bursztyn jagody ze środka ma zwykle barwę i przezroczystość kontrastującą z pozostałymi częściami ozdoby. W tym przypadku nie ma reguł w doborze odmian bursztynu.
     Typ 2 - gałązki czereśni z owocami. Zwykle liście w tych broszkach wykonane są z bursztynu przezroczystego, owoce z bursztynu nieprzezroczystego.
     Typ 3 - liście. Odznaczają się starannością wykonania, m.in. delikatnym rysunkiem żyłek. Do ich wyrobu wykorzystywano różne odmiany bursztynu, często nawet unikatowe.

Grupa 2:
     Typ 1 - w kształcie kwiatu ostu. Powierzchnia widoczna wykonana bardzo starannie. Kwiat składał się z okrągłego środka i ułożonych dookolnie, w dwóch rzędach, ząbkowanych płatków; każdy zespół z kontrastujących ze sobą odmian bursztynu.
     Typ 2 - gałązka konwalii. Bardzo starannie wykonana. Na liściu umieszczone są kwiaty i owoce konwalii. Odmiany bursztynu dobrane są w taki sposób, aby liść, kwiaty i owoce kontrastowały ze sobą.

Grupa 3:
Broszki o różnych kształtach typu "krawatek", składające się z samego bursztynu lub oprawne w srebro. Jedna broszka ma kształt muszki, ząbkowane krawędzie "listków" złączone są w środku kontrastującym okrągłym elementem. Drugi egzemplarz tego typu to bryłka bursztynu w kształcie rombu oprawiona w srebro, umieszczona na środku długiego ramienia agrafy.
We wczesnych latach 30. wśród wyrobów SBM pojawiły się przedmioty wykonane ze sztucznych żywic imitujących bursztyn. Wykorzystywano je świadomie, często łącząc ze szkłem, a nawet z bursztynem. W zbiorach Muzeum Ziemi jest broszka z resolanu (por. "PJ" nr 1(12), 2001) w kształcie kwiatu ostu. Upływ czasu wyraźnie zaznaczył sztuczność użytego surowca. Jego barwa stała się zielonożółta, a więc wyraźnie niepasująca do barw odmian bursztynu.
Wymienione powyżej kolekcje muzealne to tylko nieznaczna część zachowanych wyrobów Państwowej Manufaktury Königsberskiej. Należy się domyślać że duża część przedmiotów znajduje się jeszcze w innych muzeach, a także w zbiorach prywatnych w Polsce i za granicą i wymaga wskazania proweniencji i dokładnego opracowania.

Literatura:
W. Gierłowski: Bursztyn i gdańscy bursztynnicy. Gdańsk 1999.
J. Grabowska: Polski bursztyn. Warszawa 1982.
B. Kosmowska-Ceranowicz: Metryki i sygnowanie wyrobów. "Polski Jubiler" 1998, 2(3), 24-25.
U. Erichson, L. Tomczyk: Die Staatliche Bernstein-Manufaktur Königsberg 1926-1945. Ribnitz-Damgarten 1998.
K. Kwiatkowska: Wyroby Manufaktury Królewieckiej w zbiorach Muzeum Ziemi. "Prace Muzeum Ziemi" 2001, 46, 121-123.
E. Mierzwińska: Bursztyn Ś Złoto Bałtyku. Excalibur, Bydgoszcz 1992.