Symetria kryształów, mocno związana z krystalografią, posłużyła wyjaśnieniu różnych zjawisk fizycznych i pobudziła umysły ludzkie do rozważań z zakresu różnych nauk, także filozofii. Piękno kamienia, którym można się zachwycać podobnie jak pięknem licznych tworów przyrody ożywionej, oddziałuje bowiem na psychikę i umysł człowieka, co zawsze intrygowało filozofów. Na przykład Platon zastanawiał się "dlaczego bogowie uprawiają w przyrodzie symetrię". Myśl ta zainspirowała także wielu późniejszych uczonych do rozważań nad strukturą kryształów.

W całym materialnym dorobku ludzkości główną rolę odgrywał kamień. Wyroby kamienne to wciąż najtrwalsi świadkowie naszej przeszłości i cywilizacji. Należą do nich m.in. narzędzia i ozdoby znajdowane w zamieszkiwanych przez człowieka pierwotnego grotach, a także późniejsze rzeźby i budowle. Z kamienia wykonywano i wykonuje się obecnie wiele przedmiotów użytkowych, zaliczanych do arcydzieł rzemiosła artystycznego. Kamienie uważane były także za symbol ludzkich uczuć i środek leczniczy. Niektórym ch przypisywano moc tajemną. W zabobonnych wierzeniach przetrwało to gdzieniegdzie do czasów współczesnych. Kamienie o były rzekomo bdarzone mocą dodawania siły, mogły stanowić ochronę przed ogniem, błyskawicami i piorunami. Noszone jako amulety i talizmany spełniały rolę zarówno profilaktyczną ,jak i terapeutyczną.

Zainteresowanie człowieka kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi może wypływać bądź z pragnienia bogactwa, bądź z zaspokajania potrzeb estetycznych, co skłania go do posiadania pięknych wyrobów z metali szlachetnych, zwłaszcza złota, platyny i srebra, ozdobionych drogocennymi kamieniami. Kraje, które dysponują zasobami kamieni szlachetnych i ozdobnych mają możliwość ich eksportowania i powiększania w ten sposób dochodu narodowego. Czołową pozycję wśród nich zajmuje Rosja. Polska należy do krajów, w których naturalne zasoby kamieni szlachetnych i ozdobnych są stosunkowo małe i w dodatku nie są one należycie wykorzystywane. Również polskie zbiory muzealne kamieni szlachetnych i wyrobów artystycznych oraz kolekcje prywatne nie mogą się w zasadzie równać z ich odpowiednikami w innych krajach, jak np. we Wspólnocie Niepodległych Państw, Wielkiej Brytanii, Francji czy nawet Belgii. To, co z takim wysiłkiem gromadzili przez lata polscy prywatni kolekcjonerzy, zostało zarabione przez zaborców. Szczególnie zbiory polskie ucierpiały w czasie II wojny światowej.

Wyraźne zainteresowanie polskiego społeczeństwa kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi dało się zauważyć w połowie lat 70. ubiegłego wieku. Wiedzę o kamieniach szlachetnych i ozdobnych Polacy czerpali wówczas z obszernego dzieła pt. Kamienie szlachetne, opublikowanego w 1960 r. przez profesora Uniwersytetu Wrocławskiego Kazimierza Maślankiewicza. Z zawartych w nim informacji korzystały w pierwszej kolejności urzędy probiercze w Warszawie, Poznaniu i Krakowie oraz bardzo liczne pracownie jubilerskie funkcjonujące w całym kraju. Coraz częściej też w różnych czasopismach geologicznych oraz w "Mineralogia Polonica" (organ Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego) drukowane były informacje o polskich kamieniach szlachetnych i ozdobnych. Należałoby tu wymienić m.in. pracę M. Kołaczkowskiej (1961) traktującą kamienie jako klejnoty, czy też prace o nefrycie z Jordanowa (Heflik 1974), serpentynitach dolnośląskich (Heflik 1976), turkusie z Pustkowia Wilczkowskiego (Heflik i in. 1976), krajowych naturalnych surowcach jubilersko-ozdobnych (Sachanbiński 1976) i dolnośląskich wystąpieniach ametystu (Kryza, Kryza 1976). Nieco później ukazały się dwie poważne pozycje książkowe: Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska M. Sachanbińskiego (1979) oraz Kamienie ozdobne Polski W. Heflika (1980).

W latach 1978-1980 krótkie doniesienia o nefrycie, krysztale górskim, kamieniach syntetycznych, złocie, brylantach, cyrkoniach, chryzoprazie, ametyście, korundach i spinelach, topazach, opalach, agatach i bursztynie, o giełdach, kolekcjach, kolekcjonerach, nowościach wydawniczych, wystawach, handlu i innych różnych aktualnościach pisali - w specjalnych dodatkach redagowanych przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi (PTMNoZ) Oddział Dolnośląski: Gemmologia i Jubilerstwo w "Przeglądzie Gospodarczym" oraz Kolekcjoner Polski w "Kurierze Polskim" - następujący autorzy: A. Maksymowicz, J. Michalski, M. Sachanbiński, R. Urbaniak, K. Maślankiewicz, W. Heflik, S. Czarnocki, R. i J. Kryza, A. Muszyński, A. Grodzicki, M. Tarkowski, A. Kilian, W. Osiński, A. Bolewski, A. Szymański, T. Penkala, J. Wartak, Z. Zalewska, W. Sowula, M. Wojcieszonek i inni**.

Wyniki badań mineralogicznych kamieni szlachetnych i ozdobnych Polski oraz ocena ich przydatności w jubilerstwie często były referowane na posiedzeniach naukowych Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego, w PTMNoZ , a zwłaszcza w Oddziale Dolnośląskim, który powstał w 1972 r. i w którym istniała Ogólnopolska Sekcja Mineralogii i Gemmologii, a także w innych gremiach naukowych. Grono słuchaczy na tych posiedzeniach było wyjątkowo liczne; skupiało nie tylko pracowników nauki, ale także przedstawicieli różnych zawodów. Najczęściej posiedzenia tego typu odbywały się na Uniwersytecie Wrocławskim oraz w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zainicjowały one w naszym kraju ruch zbieractwa i kolekcjonerstwa kamieni szlachetnych i ozdobnych. Z czasem na czele tego ruchu pojawili się tacy liderzy, jak Piotr Szczerbin ze Świdnicy, który we własnoręcznie zorganizowanym muzeum zgromadził m.in. przepiękne okazy minerałów i skał Dolnego Śląska, Jacek Wachowiak z Krakowa, posiadacz m.in. bogatych zbiorów kryształów soli z kopalń Wieliczki, Bochni i Kłodawy oraz siarki i celestynu z okolic Tarnobrzega, Jan Rzymełka z Katowic, poseł na Sejm RP, właściciel bardzo bogatej kolekcji agatów polskich, Jacek Szczerba z Krakowa, kolekcjoner m.in. minerałów i skał Karkonoszy i Gór Izerskich, oraz dr Henryk Drygalski z Boguszowa-Gorców, pasjonat i kolekcjoner rzadkich okazów kamieni jubilerskich i kolekcjonerzy Eufrozyn Sagan i Jan Kaluch.

Rozwijające się na dużą skalę zbieractwo i kolekcjonerstwo minerałów, skał i kamieni oszlifowanych było inspiracją do ich eksponowania, czyli tzw. giełd, najpierw w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i na Uniwersytecie Wrocławskim, a obecnie w bardzo wielu miastach całego kraju. Ich pierwotnie amatorski charakter zastąpiła komercja, bowiem wielu spośród zbieraczy i kolekcjonerów zaczęło dostrzegać w swej działalności możliwość uzyskiwania niezłych dochodów. W ten sposób doszło równocześnie do powstania drobnego przemysłu kamieniarskiego produkującego galanterię kamienną oraz ożywienia pewnych działów złotnictwa i jubilerstwa, których wyroby na giełdach minerałów są wyjątkowo liczne. Powstała również sieć sklepów i sklepików sprzedających te wyroby niemal we wszystkich miastach Polski, a także także liczne hurtownie zaopatrujące giełdy i sklepy w surowce, wyroby jubilerskie i galanterię kamienną. Było to możliwe, co warto zaznaczyć, wraz ze wzrastającym profesjonalizmem licznej rzeszy osób biorących udział w giełdach krajowych, a także w międzynarodowych. Tym samym poszczególne kolekcje wzbogaciły się w okazy minerałów i skał pochodzących niemal z całego świata, których dobrym przykładem może być czaroit z Syberii.

Niemal równocześnie ze wspomnianym rozwojem ruchu kolekcjonerskiego w Polsce, czyli od połowy lat 70., jednostki naukowe rozpoczęły kształcenie w zakresie gemmologii. Jak już wspomniałem, gemmologia jako nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych to dziedzina stosunkowo młoda, chociaż jej podstawy kształtowały się już w czasach starożytnych. Rozwinęła się wśród nauk przyrodniczych (geologii, mineralogii, krystalografii), a z czasem związała się ściśle z podstawowymi kierunkami nowoczesnej fizyki i chemii.

Wśród wielu kierunków, którymi zajmuje się gemmologia, do najważniejszych należą:
- prace poszukiwawcze, których celem jest pozyskiwanie nowych kamieni naturalnych i ich barwnych odmian,
- badania identyfikacyjne i wycena kamieni szlachetnych i ozdobnych;
- doskonalenie nowych metod diagnostycznych z wykorzystaniem najnowszych osiągnięć nauki i techniki;
- prace nad zunifikowaniem definicji, nazw i określeń w celu uściślenia pojęć i dostosowania do obowiązujących norm międzynarodowych,
- kształcenie nowej kadry specjalistów w zakresie rzeczoznawstwa kamieni szlachetnych i ozdobnych.

Pierwsze w Polsce profesjonalne wykłady z gemmologii podjął autor niniejszego artykułu dla studentów Wydziału Geologiczno-Poszukiwawczego (obecnie Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska) w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w roku 1976. W pierwszych latach liczba słuchaczy była niewielka, ale z każdym rokiem wzrastała. W wykładach uczestniczyli nie tylko studenci AGH, ale także Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Ekonomicznej oraz Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Praktyczne zajęcia studenci odbywali w różnych miejscach; częściowo w AGH na Wydziale Inżynierii Materiałowej i Ceramiki, przy współudziale mgr. inż. Jana Obłąkowskiego, byłego pracownika Zakładu Syntezy Kamieni Szlachetnych w Skawinie, oraz w Zakładzie Promieniowania Optycznego Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości (PKNMiJ) w Warszawie. Zakres tematyczny tych ćwiczeń był mocno ograniczony z uwagi na brak specjalistycznej aparatury gemmologicznej w Polsce, którą dysponowały już wówczas ośrodki gemmologiczne w świecie, np. w USA, Niemczech, Izraelu.

Braki aparatury diagnostycznej i kamieni odczuwał również Zakład Doskonalenia Zawodowego (ZDZ)Kadr Jubilerskich we Wrocławiu, organizujący kursy w zakresie podstawowego rzeczoznawstwa jubilerskiego. Wykładowcami na tych kursach byli pracownicy Uniwersytetu Wrocławskiego i praktycy jubilerzy, w tym m.in. Roman Urbaniak prowadzący szkolenia w zakresie obróbki kamieni jubilerskich. Warto zauważyć, że doświadczenie, jakie zdobył R. Urbaniak w ZDZ, zaowocowało wkrótce potem utworzeniem przez niego własnego ośrodka szkoleniowego w Polanicy. Podobne kursy, aczkolwiek bardziej teoretyczne, w tym samym czasie prowadził autor niniejszego opracowania dla jubilerów w środowisku krakowskim. Z czasem na podstawie wykładów i ćwiczeń z gemmologii, prowadzonych w AGH wraz z Lucyną Natkaniec-Nowak, opublikował w roku 1992 pierwszy w Polsce skrypt uczelniany pt. Zarys gemmologii.

Począwszy od końca lat 70. systematycznie rozwija się działalność w zakresie rzeczoznawstwa kamieni szlachetnych i ozdobnych w ośrodku warszawskim. Prace te zapoczątkował mgr Wiktor Chrostowski organizując dla pracowników Jubilera kursy szkoleniowe z zakresu znawstwa diamentów, ale właściwy kierunek tej działalności nadał dopiero Nikodem Sobczak, który będąc Kierownikiem Zakładu Promieniowania Optycznego PKNMiJ, a później Centralnego Ośrodka Probiernictwa i Gemmologii w Warszawie, uznał za konieczne zorganizowanie w tym ośrodku pracowni rzeczoznawstwa kamieni szlachetnych. Pracownia ta, jak na ówczesne czasy, była stosunkowo dobrze wyposażona w niezbędną do tego celu aparaturę badawczą. Zatrudnieni w niej pracownicy byli wysokiej klasy profesjonalistami, że wspomnę chociażby mgr. inż. Z. Pankowskiego, mgr. K. Bieleckiego i mgr W. Chrostowską-Józefkowicz. Z zespołem tym, jak również z samym Nikodemem Sobczakiem, miałem przyjemność współpracować przez kilka lat. Byłem wówczas członkiem Rady Naukowej przy PKNMiJ w Warszawie. Doc. dr inż. Nikodem Sobczak był autorem lub współautorem cyklu artykułów na temat kamieni szlachetnych i ozdobnych oraz metod ich badań ukazujących się w ówczesnym czasopiśmie PKNMiJ "Normalizacja", w dziale "Metrologia". Niejako uwieńczeniem tej jego działalności stała się pozycja książkowa Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych, którą opublikował w 1986 r.

W latach 80. mgr inż. Tomasz Sobczak odbywał kilkuletnie specjalistyczne studia gemmologiczne w Idar-Oberstein (Niemcy), a następnie w Amerykańskim Instytucie Gemmologii GIA) w Santa Monica w USA, gdzie uzyskał jako pierwszy w Polsce - i dotychczas jedyny - dyplom rzeczoznawcy gemmologa. Po powrocie do kraju Tomasz Sobczak aktywnie włączył się w nurt działalności gemmologicznej w środowisku warszawskim, propagując metody diagnostyki kamieni jubilerskich poznane w tak renomowanej instytucji, jaką był i jest GIA. Efektem działalności było m.in. zebranie, skatalogowanie i wnikliwa ocena danych na temat kamieni szlachetnych i ozdobnych, a następnie opublikowanie ich w roku 1998 w dużym dziele we współautorstwie z Nikodemem Sobczakiem pt. Wielka encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Pozycja ta uzyskała niezwykle pozytywną ocenę środowisk gemmologicznych w kraju i za granicą.

Z inicjatywy Nikodema Sobczaka, a następnie dyskusji przeprowadzonych w środowisku mineralogicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Ziemi PAN w Warszawie oraz z przedstawicielami branży jubilerskiej, głównie z Warszawy, Krakowa, Wrocławia i Poznania, doszło do utworzenia Polskiego Towarzystwa Gemmologicznego (PTGem), które 11sierpnia 1988 r wpisano do rejestru stowarzyszeń i związków Urzędu m. st. Warszawy pod nr. 1185. Pierwszym prezesem Towarzystwa został wybrany prof. dr hab. Wiesław Heflik, a wiceprezesami doc. dr inż. Nikodem Sobczak oraz doc.dr hab. Michał Sachanbiński. W skład Zarządu weszli m.in. prof. dr hab. Włodzimierz Parachoniak, dr inż. Lucyna Natkaniec-Nowak, dr inż. Helena Pitera, mgr inż. Jan Obłąkowski z AGH, dr hab. Andrzej Grodzicki z Uniwersytetu Wrocławskiego, doc. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz z Muzeum Ziemi PAN, dr Hubert Sylwestrzak z Państwowego Instytutu Geologicznego, mgr Wiktoria Chrostowska-Józefkowicz oraz Stanisław Zdanowicz z branży jubilerskiej z Warszawy. Spośród członków założycieli Towarzystwa warto wymienić tu m.in. F. Olczyka i W. Osińskiego z Wrocławia, M. Śniegockiego, T. Sobczka, K. Bieleckiego, J. Ziętę, J. Kubicę i A. Szymańskiego z Warszawy, E. Rakowicza i J. Włodawca z Poznania, J. Rzymełkę z Katowic, J. Bogacza z Sosnowca i A. Grzegorzewskiego z Gdańska.

W pierwszym okresie działalności Towarzystwo postawiło sobie trzy najważniejsze cele: uporządkowanie spraw rzeczoznawstwa, ujednolicenie zagadnień terminologicznych oraz podjęcie szerokiej działalności szkoleniowej. Z satysfakcją stwierdzam, że wszystkie te cele były pomyślnie realizowane. Staraniem Zarządu PTGem i dyrekcji Centralnego Ośrodka Probiernictwa i Gemmologii (COPiGem) zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów, mocą którego prezes PKNMiJ został upoważniony do ustanawiania rzeczoznawców gemmologicznych. Opiniowanie kandydatów powierzono specjalnie w tym celu powołanej komisji kwalifikacyjnej. Opisem i porządkowaniem zagadnień terminologicznych zajął się COPiGem, zaś szkoleniem - wszystkie naukowe ośrodki gemmologiczne przy wyższych uczelniach Wrocławia, Katowic i Krakowa oraz ośrodki probiernictwa i gemmologii. W zasadzie cała dekada lat 90. zaznaczyła się bujnym rozwojem gemmologii w Polsce oraz kształceniem nowej kadry specjalistów w zakresie rzeczoznawstwa kamieni szlachetnych i ozdobnych.

Na Wydziale Geologii i Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Wrocławskiego i Śląskiego powołano do życia specjalistyczne Zakłady Gemmologii wyposażone w nowoczesną aparaturę gemmologiczną. W ośrodku wrocławskim główną rolę w tej działalności pełnił i pełni prof. dr hab. Michał Sachanbiński, a na Uniwersytecie Śląskim dr Włodzimierz Łapot, który w latach 90. odbył gruntowne studia w zakresie gemmologii we Francji. Zdobyta wiedza zaowocowała ukazaniem się podręcznika W. Łapota pt. Gemmologia ogólna w 1999 r. W tym samym czasie dr hab. Piotr Gunia z Uniwersytetu Wrocławskiego opublikował podręcznik przeznaczony do ćwiczeń z gemmologii pt. Gemmologia praktyczna dla geologów, a prof. dr hab. Michał Sachanbiński wznowił Kamienie ozdobne Dolnego Śląska.

Począwszy od lat 70. na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH prowadzone są systematycznie wykłady i zajęcia praktyczne z gemmologii. W nurt tej działalności, oprócz piszącego te słowa, w sposób aktywny i efektywny włączyła się również dr inż. Lucyna Natkaniec-Nowak. Efektem naszej wieloletniej współpracy są liczne pozycje wydawnicze, jak np. po raz pierwszy wydany w Polsce nowoczesny podręcznik pt. Gemmologia opublikowany w 1996 r.; Kamienie szlachetne i ozdobne Polski, cz. I (1996) i cz. II (2000); wydawnictwo albumowe Minerały Polski (1998) i jego przekład na język angielski Minerals of Poland (1999). W zajęciach dydaktycznych z gemmologii w AGH aktywnie uczestniczy także dr inż. Helena Pitera. Pracownia Gemmologii Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska w 2001 r. została wyposażona w podstawową aparaturę gemmologiczną.

Na szczególną uwagę zasługują znaczące pozycje wydawnicze z zakresu rzeczoznawstwa kamieni szlachetnych i ozdobnych autorstwa T. Sobczaka i N. Sobczaka Rzeczoznawstwo kamieni szlachetnych i ozdobnych - I tom ukazał się na początku 2002 r., a na rok następny autorzy zapowiadają kolejny tom. Wspomniani autorzy opublikowali wcześniej kilka pozycji poświęconych różnym kamieniom: Opale (1993), Perły (1995), Kość słoniowa. Korale (1995), Diamenty jubilerskie (1997), Szmaragdy (1998) oraz Kamienie jubilerskie końca XX w. (2000). Autorzy ci, a także inni pracownicy naukowi wymienionych ośrodków gemmologicznych publikowali również w latach 80. i 90. artykuły na temat wybranych kamieni szlachetnych i ozdobnych w czasopismach zagranicznych, m.in. "The Australian Gemmologist", "Journal of Gemology" i "Zeitschrift der Deutsche Gemmologischen Gesellschaft".

Na szczególne podkreślenie zasługuje działalność naukowa prof. dr hab. Barbary Kosmowskiej-Ceranowicz z Muzeum Ziemi PAN w Warszawie w zakresie problematyki dotyczącej bursztynu. Jest ona autorką bardzo licznych pozycji wydawniczych, publikowanych w kraju i za granicą***. Należy do najwybitniejszych specjalistów w świecie, zajmuje się m.in. chemizmem, strukturą, barwą, genezą oraz wykorzystaniem bursztynu w gemmologii. Kilkudziesięcioletnie badania żywic fosylnych i współczesnych pozwoliły autorce na sformułowanie podstawowych tez dotyczących genezy i diagnostyki tych kamieni, obejmujących ponad 100 rodzajów żywic.

W upowszechnianiu wiedzy z zakresu gemmologii w Polsce dużą rolę odgrywa także czasopismo "Polski Jubiler" redagowane i wydawane przez dr. inż. Sławomira Safarzyńskiego w Warszawie. Wysoki profesjonalizm przejawia się m.in. w odpowiednim doborze zamieszczanych artykułów, których recenzentem i redaktorem naukowym jest prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz, a także najwyższej klasy szata graficzna i poligraficzna. Zaowocowało to umieszczeniem "Polskiego Jubilera" w grupie czasopism specjalistycznych.

Należy również podkreślić fakt konstruktywnej współpracy środowiska jubilerskiego z Polskim Towarzystwem Gemmologicznym, które zorganizowało dla niego już wiele specjalistycznych kursów w zakresie znawstwa diamentów. Przewidywane są dalsze kursy obejmujące również kamienie barwne i kamienie pochodzenia organicznego. Bardzo dobrze układa się też współpraca z Ogólnopolską Komisją Złotniczo-Jubilerską przy Związku Rzemiosła Polskiego kierowaną przez Janusza Kowalskiego z Krakowa.

Tak, w najbardziej ogólnym ujęciu, przedstawia się rozwój gemmologii w Polsce. Z pewnością w artykule tym nie uwzględniłem wszystkich osób, a może nawet i zorganizowanych zespołów, pracujących w zakresie gemmologii. Na pewno nie było moim zamiarem pominięcie kogoś lub czegoś w tej pięknej dziedzinie, jaką jest gemmologia.

Równocześnie, jako jeden z prekursorów rozwoju polskiej gemmologii, mam przyjemność zasygnalizować kolejny etap tego rozwoju, jakim niewątpliwie będzie ukazanie się w 2003 r. pierwszego profesjonalnego czasopisma gemmologicznego "Gemmologia Polonica", wydanego jako zeszyt specjalny "Polskiego Jubilera". W zespole autorskim znajdą się przedstawiciele różnych ośrodków naukowych Polski. Zamiarem inicjatorów tego przedsięwzięcia jest ukazanie dorobku polskiej gemmologii w świecie. A że nie mamy się czego wstydzić, niech świadczy treść niniejszego artykułu.

* Kierownik Zakładu Mineralogii, Petrografii i Geochemii Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
** Por. Z. Wócik: Zarys dziejów Polskich Towarzystw Przyjaciół Nauk o Ziemi 1932-1981. Warszawa 1982.
*** Por. B. Kosmowska-Ceranowicz (red.): Bursztyn bałtycki i inne żywice kopalne. Bibliografia komentowana 1534-1993. Część I. Warszawa 1993.

Literatura:
P. Gunia: Gemmologia praktyczna dla geologów. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego 1996.
W. Heflik: Nefryt. Nauka dla wszystkich. Kraków 1974.
W. Heflik: Serpentynity dolnośląskie i możliwości ich zastosowania jako kamieni dekoracyjnych. "Przegląd Geologiczny" 1976.
W. Heflik: Kamienie ozdobne Polski. Wyd. Geol., Warszawa 1980, 1989.
W. Heflik, W. Parachoniak, M. Pawlikowski: Występowanie i geneza turkusu z Pustkowia Wilczkowskiego koło Wrocławia. "Przegląd Geologiczny" 1976.
W. Heflik, T. Sobczak: Rodingit - ein Schmuckstein von Jordanów in Siederschlesien. Polen. "Zeitschrift der Deutschen Gemmologischen Gesellschaft" 1988.
W. Heflik, B. Kwiecińska, L. Natkaniec-Nowak: Colour of chrysoprase in the light of mineralogical studies. "The Australian Gemmologist" 1989.
W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak: Gemmologia. Wyd. Antykwa, Kraków 1996.
W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak, A. Pieczka: Kamienie szlachetne i ozdobne Polski. Cz. I. Wyd. AGH, Kraków 1996.
W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak: Minerały Polski. Wyd. Antykwa, Kraków 1999 (również w wersji ang.).
W. Heflik, L. Natkaniec-Nowak: Kamienie szlachetne i ozdobne Polski. Cz. II. Wyd. AGH, Kraków 2000.
M. Kołaczkowska: Kamienie i klejnoty. PWN, Warszawa 1961.
G. Kryza, R. Kryza: Dolnośląskie występowanie ametystu na tle znanych złóż światowych. "Przegląd Geologiczny" 1976.
W. Łapot: Gemmologia ogólna. Wyd. Uniw. Śląskiego, Katowice 1999.
K. Maślankiewicz: Kamienie szlachetne. Wyd. Geol., Warszawa 1960, 1983.
M. Sachanbiński: Krajowe naturalne surowce jubilersko-ozdobne. "Przegląd Geologiczny" 1976.
M. Sachanbiński: Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska. Ossolineum, Wrocław 1979.
N. Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Wyd. Alfa, Warszawa 1986.
N. Sobczak, T. Sobczak: Opale. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993.
T. Sobczak, N. Sobczak: Perły. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 1995.
N. Sobczak, T. Sobczak: Kość słoniowa. Korale. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 1995.
T. Sobczak, N. Sobczak: Diamenty jubilerskie. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 1997.
N. Sobczak, T. Sobczak: Szmaragdy. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 1998.
T. Sobczak, N. Sobczak: Rzeczoznawstwo kamieni szlachetnych i ozdobnych. T. I. Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa 2001.