Prawidłowe określenie charakteru takiej skały nie jest ani proste, ani bezpośrednie. W tym celu należałoby wykonać kompleks badań fazowych, głównie mikroskopowych, rentgenograficznych i chemicznych, by na ich podstawie móc wypowiedzieć się, czy okazem jest nefryt, czy raczej nefrytoid. Niemniej tego właśnie należy oczekiwać od kolekcjonerów i zbieraczy minerałów, skał i skamieniałości - koniecznej profesjonalności popartej podstawami naukowymi. 

Na wstępie należy wyjaśnić, czym z punktu widzenia petrografii, a zatem i gemmologii, jest sam nefryt. Biorąc pod uwagę złożony skład mineralny, odpowiedź jest prosta - jest to niewątpliwie skała. Cechuje się ona na ogół ciemnozielonym zabarwieniem, dużą zwięzłością, licznymi różnobarwnymi przerostami lub użyleniami, co nadaje jej ciekawą fakturę, zwłaszcza po wypolerowaniu powierzchni. Budują ją głównie amfibole szeregu tremolit-aktynolit, występujące w skale w różnych proporcjach ilościowych. Niekiedy jest to mieszanina aktynolitu i ferrotremolitu, a niekiedy prawie sam tremolit. Minerały te tworzą bezładne skupienia wzajemnie przerastających się, pogiętych drobnych włókien, dających strukturę pilśni. Ten rodzaj budowy wewnętrznej nefrytu decyduje o jego dużej zwięzłości i wytrzymałości. Obok wymienionych składników w skale tej pojawiają się w śladowych ilościach również minerały z grupy chlorytów, głównie klinochlor. Często także obserwuje się drobne żyłki ubogiego w FeO jasnego tremolitu młodszej generacji czy też różowawe przerosty zoisytowo-diopsydowe.

Obecność tych minerałów, które w zasadniczy sposób wpływają na kolorystykę skały, jest typowa właśnie dla nefrytu występującego na Dolnym Śląsku w masywie serpentynitowym Jordanowa Śląskiego koło Sobótki. Jest to jedyne w Polsce dobrze udokumentowane wystąpienie tych skał; znane już było w neolicie. Jak podają zapiski historyczne, ludy zamieszkujące okolice Ślęży i Raduni stosowały odłamki serpentynitowe do wyrobu m.in. siekier, noży, motyk i toporów wojennych. Zapewne też przy tej okazji wykorzystywano obecny tam nefryt. Swego czasu kamień ten należał do najcenniejszych surowców mineralnych w Europie.

Ojczyzną nefrytu są Chiny, gdzie dzięki swej pięknej barwie kamień ten od wieków był cennym materiałem jubilerskim i rzeźbiarskim. Wśród klejnotów znajdujących się w skarbcu pałacu cesarskiego w Pekinie za najdoskonalsze arcydzieło sztuki jubilerskiej uchodzi bukiet chryzantem, w którym listki kwiatów zostały wykonane właśnie z jasnozielonego nefrytu. W wierzeniach ludowych kamień ten uważano za święty. Stanowił równocześnie symbol ludzkich cnót, zwłaszcza pięciu najważniejszych: miłosierdzia, skromności, odwagi, sprawiedliwości i mądrości, oraz uczciwości, grzeczności, czystości obyczajów, waleczności i wierności. Również na półkuli południowej kamień ten był czczony od wieków m.in. przez ludność tubylczą na Nowej Zelandii, gdzie wyrabiano z niego amulety, kolczyki, dłuta, groty, strzały, noże i młotki.

Najbogatszym kontynentem pod względem występowania i zasobności złóż nefrytu jest Azja. Złoża nefrytu znajdują się głównie w Chinach i na Syberii. Szczególną rolę w ich odkryciu i opisaniu odegrali polscy uczeni, przede wszystkim K. Bohdanowicz, A. Czerski, B. Dybowski, L. Jaczewski. 

Jak już wspomniano, nefryt w Jordanowie Śląskim, a także w innych miejscach świata występuje w obrębie skał serpentynitowych. Są to utwory metamorficzne, powstałe z przeobrażenia pierwotnych ultramafitów i mafitów. Tym złożonym procesom przemian podlegały dominujące w nich krzemiany magnezu i żelaza, tj. oliwiny i pirokseny, dając w efekcie nagromadzenia minerałów serpentynowych (antygoryt, lizardyt, chryzotyl). Obok reliktów oliwinowych i piroksenowych w skałach tych przeważają więc produkty serpentynizacji w postaci wymienionych wyżej minerałów, ale także magnetyt, chromit, węglany (magnezyt) oraz minerały grupy SiO2 (chalcedon, opal).

Serpentynity cechują się najczęściej barwą zieloną lub zielonawoczarną, spotyka się też odmiany żółtawe, brunatne, brunatnoczerwone lub nawet czarne. Zwykle ich zabarwienie nie jest jednorodne, często są plamiste lub pręgowane (tzw. "wężowce", "żmijowce"), drobnoplamiste (tzw. serpentynity "błotne"), pasiaste. Bogactwa wrażeń estetycznych dostarczają tzw. serpentynity włókniste, wzbogacone w azbest chryzotylowy.

Są to skały masywne, bardzo twarde, jednakże w stanie świeżym dają się łatwo obrabiać. Pomimo zewnętrznego podobieństwa niektórych odmian serpentynitów do nefrytu, są to odmienne pod względem petrograficznym typy skał. Różni je nie tylko skład mineralny, ale przede wszystkim geneza. Przeprowadzone przez nas w ostatnich latach badania dowiodły, że nefryt z Jordanowa Śląskiego jest produktem przeobrażenia pierwotnej skały diopsydowej, która intrudowała w szczeliny spękań serpentynitów. Ta właśnie iniekcja magmy pogabrowej, wzbogacona w parę wodną, była głównym czynnikiem nefrytyzującym skałę diopsydową. Tym samym występowanie nefrytu pozostaje w ścisłej zależności z obecnością żył magmowych i ich produktów lotnych, wykorzystujących szczeliny tektoniczne, wzdłuż których odbywał się ruch mas skalnych i magmy. Również formy gniazdowe i żyłowe występowania nefrytu w strefach silnie zmienionego dynamicznie serpentynitu wskazują na istotny wpływ podwyższonego ciśnienia i temperatury towarzyszących powstawaniu skały nefrytowej na powierzchniach tektonicznych przesunięć i wygnieceń. 

W Jordanowie Śląskim koło Sobótki napotkać można także inne skały podobne do nefrytu, zarówno pod względem kolorystyki, jak i parametów jakościowych. Są to produkty przeobrażeń serpentynitów właściwych. Zbudowane są głównie ze spilśnionego antygorytu. Ze względu na charakterystyczny typ budowy wewnętrznej, podobnej do nefrytu, poprawnie skały te należy określać mianem nefrytoidów. Obydwa typy skał, mimo zewnętrznego podobieństwa, cechuje jednak inny skład mineralny, jak i nieco odmienna geneza.

Wszystkie omawiane skały, tj. nefryt, serpentynit i nefrytoid, ściśle ze sobą współwystępują, jednak bez serpentynitów nie doszłoby do powstania ani nefrytu, ani nefrytoidów. Można zatem przypuszczać, że w wielu miejscach świata, gdzie stwierdzono obecność skał serpentynitowych, a w nich gniazda lub żyły nefrytu, mogą występować także nefrytoidy, będące produktami przeobrażeń serpentynitów właściwych. Taki przypadek, jak widać, miał miejsce w Jordanowie Śląskim, a także w okolicach Bajkału, gdzie również stwierdzono występowanie znacznych ilości nefrytu i nefrytoidów.

* Akademia Górniczo-Hutnicza; Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Zakład Mineralogii, Petrografii i Geochemii.