Polski Jubiler 1(15)2002 - Aktualny numer

NUMER ARCHIWALNY

Na okładce: Na okładce: Jarosław Westermark, pierścionek, bursztyn, złoto, "Amberif 2002".

fot. J. Westermark

W NUMERZE

Lena Kowalewicz-Wegner - artysta jubiler

     Czasem liryczna, a czasem monumentalna, jeszcze dziś potrafi zaskakiwać śmiałością połączeń tworzywa i nowatorską formą - taka jest biżuteria Leny Kowalewicz-Wegner.
     Lena Kowalewicz-Wegner, artysta plastyk, urodzona w 1924 r. w Wilnie, zmarła w Lodzi w 1989 r. Po ukończeniu studiów w Zakładzie Plastyki Architektonicznej Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (obecnej Akademii Sztuk Pięknych) w Lodzi została w 1959 r. pedagogiem macierzystej uczelni.
     Jej bezpośrednią zasługą jest utworzenie funkcjonującej po dzień dzisiejszy Pracowni Projektowania Biżuterii, pierwotnie nazwanej Pracownią Drobnych Form. Po śmierci artystki biżuteria jej autorstwa oraz pochodząca z prowadzonej przez nią pracowni, wraz z licznymi projektami i notatkami, została przekazana w masie spadkowej Centralnemu Muzeum Włókiennictwa w Lodzi.
     Pokryte dziś kurzem zapomnienia obiekty są godne zauważenia i przypomnienia, podobnie jak postać samej artystki. Jej koncepcje twórcze były śmiałe i nowatorskie. Postawienie znaku równości między biżuterią a dziełem sztuki stało się hasłem przewodnim w teorii Leny Kowalewicz-Wegner, dzięki czemu można pokusić się o uznanie jej za współtwórczynię zasad kształtowania współczesnej biżuterii. Była zagorzałą zwolenniczką i popularyzatorką obecnie już powszechnej koncepcji traktowania biżuterii artystycznej w sposób autonomiczny.
Projekt obiektu biżuteryjnego, 1950-1973 r. Karton, tusz, flamaster, kredka, wymiary: 30 x 21 cm.

Projekt obiektu biżuteryjnego, 1950-1973 r. Karton, tusz, flamaster, kredka, wymiary: 30 x 21 cm.

Uważała, że biżuteria, dając możliwości wyeksponowania osobowości twórczej, odkrywa indywidualność artystyczną jej autora. Artystka zaznaczała, że już w przeszłości wielu wielkich mistrzów pędzla poświęcało niemało czasu na komponowanie klejnotów. Fakt, że sama również prowadziła niezwykle różnorodną działalność artystyczną, poczynając od malarstwa i projektowania tkanin, aż po rozwiązania przestrzenne, jak kolaże i rzeźby, znalazł swe odbicie w teoriach związanych z projektowaniem i w samym projektowaniu form biżuteryjnych.
Tworzona przez Lenę Kowalewicz-Wegner biżuteria zawsze powstawała na podstawie doświadczeń czerpanych z malarstwa i rzeźby. Natomiast podstawą jej kształtowania - według autorki - było myślenie abstrakcyjne, przestrzennorzeźbiarskie. "Formy biżuteryjne dają nie mniej bogate możliwości wypowiedzi i popisu artystycznego niż rzeźba" - pisała. Starając się zacierać różnice miedzy dwoma typami swoich realizacji - przestrzenną rzeźbą i miniaturą biżuteryjną - artystka pragnęła wydobyć z biżuterii dotychczas niedostatecznie podkreślane walory formy, koloru i tworzywa. Obroża, 1972 r. Mosiądz, ciecie, polerowanie, kucie, średnica 11,5 cm.

Obroża, 1972 r. Mosiądz, ciecie, polerowanie, kucie, średnica 11,5 cm.

     Przestrzenno-rzeźbiarskie obiekty jubilerskie były zawsze projektowane z myślą o budowie ludzkiego ciała. W notatkach Leny Kowalewicz pojawia się spostrzeżenie, iż anatomia człowieka z góry narzuca funkcjonalność. Naszyjnik, pasek, pierścionek czy bransoletka mają rozmaite formy, z góry wymuszone przez fakt noszenia ich na odmiennych partiach ciała. Wkomponowana w ludzką sylwetkę biżuteria mogła tworzyć wraz z nią wspólny rytm, podkreślając jej kształty. Mogła też przewrotnie z nią kontrastować i przeciwstawiając swą formę, stwarzać tym samym wrażenie dynamiki i żywiołowości.
     Klejnoty od wieków były integralną częścią stroju, jego idealnym uzupełnieniem. Koncepcja Leny Kowalewicz-Wegner posuwała się jeszcze dalej. Biżuteria stawała się ważnym elementem ubioru, rozbudowującym i określającym charakter kreacji.
     Cecha ta została zauważona w jednym z artykułów poświęconych twórczości artystki: "Przy naszyjniku Leny Kowalewicz suknia wydaje się "mała", a nieraz tak samo ważna, co naszyjnik, broszka czy klipsy".
Wisior z elementami zegarka, 1973 r. Mosiądz, stal nierdzewna, kucie, polerowanie, collage, wymiary: 5,1 x 5,4 x 0,4 cm.

Wisior z elementami zegarka, 1973 r. Mosiądz, stal nierdzewna, kucie, polerowanie, collage, wymiary: 5,1 x 5,4 x 0,4 cm.

Fakt, iż artystka główny nacisk kładła na precyzyjne budowanie formy, a nie na powierzchniowe zdobienie, nie oznaczał, że całkowicie pozbawiała biżuterię wartości dekoracyjnej. Wręcz przeciwnie, ludzka chęć przyozdobienia się - według niej - była niczym innym, jak wynikiem występującej od zarania dziejów próby samookreślania. Wyroby jubilerskie podnosiły prestiż i podkreślały majętność osoby je noszącej. Podobnie rolą współczesnej biżuterii miało być nie tylko podkreślanie zewnętrznego wyglądu, ale także indywidualnego stylu, a nawet, posuwając się dalej, usposobienia noszącej ją kobiety. Budując wspomniane związki zachodzące między ubiorem, typem urody a elementami biżuterii, artystka nie zawsze sugerowała się aktualnie obowiązującymi kanonami mody. Twierdziła, że we współczesnej sylwetce kobiecej "klejnot" jest elementem zasadniczym. Tworząc i nadając jej ogólny charakter, staje się nośnikiem emocji, wpływającym na odczucia i zachowania zarówno osoby go posiadającej, jak i otoczenia - "formy harmonijne dają radość, ukojenie; dramatyczne podkreślają ekspresję i demoniczność postaci" - pisała Lena Kowalewicz-Wegner. Zauważając, iż moda jest zafascynowana dekorowaniem, upiększaniem kobiety, jednocześnie przestrzegała przed pochopnym obwieszaniem się biżuterią. Ozdoby - według niej - powinny być dobierane w sposób drobiazgowy i przemyślany. W zapiskach wspomina, że "formy poszczególne mogą być doskonałe, ale źle zaprezentowane dadzą zły efekt".
Kluczem do twórczej osobowości artystki - wedle jej własnych słów - było "wzajemne przenikanie dwóch światów: świata dyscypliny, porządku i świata intuicji, fantazji, podświadomości, spontaniczności". Być może z tego powodu przywiązywała również ogromną wagę do umiejętności wydobywania z biżuterii klimatu określonych znaczeń, poprzez powiązanie z treściami symbolicznymi. Inspirujące ją motywy ludowe i stylizacje historyczne oraz wzory organiczne i nieorganiczne transponowała na współczesną formę klejnotu. Jedno z najokazalszych tego typu dzieł to naszyjnik o dwusymetrycznej kompozycji, w którym elementy sztuki scytyjskiej, egipskiej, bizantyjskiej, a także nieco barokowa stylizacja tworzą w końcowym efekcie wyjątkowo efektowną całość. Obroża z wisiorem, 1973 r. Mosiądz, odlew, kucie, wym.: obroża - średnica 11,9 cm, wisior - wysokość 18 cm, szerokość 11 cm.

Obroża z wisiorem, 1973 r. Mosiądz, odlew, kucie, wym.: obroża - średnica 11,9 cm, wisior - wysokość 18 cm, szerokość 11 cm.

W twórczości Leny Kowalewicz-Wegner pojawiają się również wątki osobiste. Na uwagę zasługuje seria jej prac, w skład, której wchodzi zarówno biżuteria, jak i tak zwane "metalowe collages". Ich wątek treściowy stanowi czas, symbolizowany fragmentami mechanizmów zegarowych. Powstałe w przeciągu kilku dni po śmierci brata artystki obiekty stały się formą służącą do wyrażenia osobistych uczuć. Pisząc na ich temat, sama wspominała: "Jest w nich rytm czasu, który czuję i przeżywam". Te portrety maszyn odmierzających czas, będący ludzkim wrogiem i przyjacielem, współtwórcą życia i sprawcą śmierci, stanowiły wyraz tęsknoty za tym, co przeminęło, i za tym, co artystka pragnęła odczuwać w przyszłości. Zmagania z materiałem i z własną wizją stało się w tym przypadku dla Leny Kowalewicz-Wegner jednym ze sposobów rozrachunku ze światem. Treści ukryte głęboko w jej duszy zostały wyrażone poprzez nowatorską formę. Obiekty te nie tylko silnie emanują ekspresją, oddziałują również dekoracyjnym układem ornamentu. Fragmenty zegarów, jak się wydaje, interesowały Lenę Kowalewicz-Wegner zarówno od strony treściowej, jak i plastycznej. Wyraźnie widoczna jest fascynacja formą uzyskaną za pomocą nowych środków wyrazu. Bez wątpienia jednym z atutów tego cyklu jest wykorzystany surowiec, a co za tym idzie, proporcje zastosowanych elementów, wysmakowane zestawienia barwnych metali. Krytycy sztuki dopatrywali się tu "dyskretnej elegancji sztuki dekoracyjnej". Cykl ten nie jest wyłącznie przykładem biżuteryjnej kompozycji będącej nośnikiem treści. Lączy w sobie bez mała wszystkie charakterystyczne cechy twórczości Leny Kowalewicz-Wegner. Odnajdziemy tu również myślenie kategoriami czystej konstrukcji i proporcji - logikę kompozycji, niezwykłą klarowność form, porządek, rytm, symetrię, ruch i statykę. Godny zauważenia jest też wysoki poziom wykonania technicznego!
Naszyjnik z wisiorem, 1970 r. Mosiądz, kucie, fakturowanie, wymiary 13,5 x 20 cm.

Naszyjnik z wisiorem, 1970 r. Mosiądz, kucie, fakturowanie, wymiary 13,5 x 20 cm.

Lena Kowalewicz-Wegner była zdania, że "tak jak biżuteria określa charakter ubioru człowieka, tak charakter biżuterii określa materiał, z jakiego została wykonana". Uważała, że minęły czasy, gdy biżuteria czyniła materiał podstawą wartości swoich wyrobów, a jej kreacje dostępne były tylko dla możnych tego świata, bowiem poza funkcją ozdoby stanowiły świadectwo zamożności i pozycji społecznej. Wartość surowca, z jakiego biżuteria została wykonana, stała się sprawą drugorzędną. Wpłynąć miał na to dyktujący nowe formy estetyczne nowoczesny tryb życia i osiągnięcia w dziedzinie techniki, które dawały nowe rodzaje tworzyw i nowe możliwości kształtowania materiału.
Współczesna moda przyniosła pojęcie biżuterii artystycznej, która przestała być lokatą kapitału. Nastał czas swobodnych eksperymentów zarówno w zakresie formy, jak i zaskakujących zestawień materiałów, kształtów, faktur oraz wykorzystywania często tanich tworzyw nieobciążonych tradycjami złotniczymi. "Złoto występuje w przebogatej fakturze, kamienie nie są szlifowane tradycyjnie, ale często są wkomponowane w rzeźbiarską formę szlachetnego kruszcu w postaci naturalnej. Drogocenne materiały łączy się z prymitywnymi surowcami (na przykład brylanty w żelaznej oprawie). Wszystkie te zabiegi dają w efekcie zupełnie nowe kompozycje, nowe działanie koloru, faktury powierzchni szlachetnych kamieni" - twierdziła Lena Kowalewicz-Wegner. W jej wyrobach tryumfował tani surowiec: miedź (uważana przez artystkę za najpiękniejszy metal) i lśniący złotym blaskiem mosiądz. Chętnie używała do wyrobu biżuterii gotowych elementów, materiałów niekonwencjonalnych, takich jak trybiki, tarcze zegarowe, sprężynki, druciki, monety i odpady przemysłowe, które odegrały zasadniczą rolę w działalności prowadzonej przez nią pracowni! Nawet zwyczajne szklane guziki lśnią w obroży jej autorstwa blaskiem szlachetnych kamieni.
Obroża, 1972 r. Mosiądz, szklane guziki, kucie, polerowanie, nitowanie, długość 11,6 cm.

Obroża, 1972 r. Mosiądz, szklane guziki, kucie, polerowanie, nitowanie, długość 11,6 cm.

     Z nietypowych surowców powstawały zarówno nowoczesne w swej stylizacji ozdoby, jak i nawiązania do form historycznych oraz tworów organicznych. Zestawianie historycznej czy wręcz archeologicznej formy z nowoczesnymi surowcami lub odwrotnie - starych surowców z nowoczesną formą - dawało świetne efekty. I tak powrót do historycznych kształtów w naszyjniku wkładanym do sportowego golfa ze spodniami, niosący przeciwstawienie patyny wieków i nowoczesności - zaskakiwał, ale też dodawał uroku.
     Zasadniczym elementem przy komponowaniu biżuterii było dla Leny Kowalewicz-Wegner budowanie formy pozostającej w ścisłym związku z właściwościami użytego tworzywa oraz określenie i wydobycie jego charakterystycznych cech. Płaskie, duże powierzchnie, które pojawiały się w biżuterii jej autorstwa, nigdy nie były monotonne. Prostotę formy często wynagradzała wyrafinowaną fakturą. "Najbardziej interesuje mnie - stwierdzała artystka - struktura powierzchni".
     Koncepcja twórcza Leny Kowalewicz-Wegner i jej przemyślenia teoretyczne znajdowały zastosowanie zarówno w pracy twórczej, jak i w wysoko przez nią cenionej pracy dydaktycznej. Obie te dziedziny łączy ta sama idea i dopiero wspólnie dają one pełny obraz artystycznej działalności Leny Kowalewicz-Wegner. Fotografie: Lech Andrzejewski

Fatal error: require() [function.require]: Failed opening required '../../config/right.inc' (include_path='.:/usr/multiphp/php5.2/usr/share/php:/home/lib/php5.2:/home/lib/php5.2/pear') in /home/users/pj/public_html/archiwum/jubiler_1-15/index.php on line 46