Polski Jubiler 1(15)2002 - Aktualny numer

NUMER ARCHIWALNY

Na okładce: Na okładce: Jarosław Westermark, pierścionek, bursztyn, złoto, "Amberif 2002".

fot. J. Westermark

W NUMERZE

Dziwne losy niektórych zabytków bursztynowych z kolekcji Muzeum Zamkowego w Malborku

Fot. 5. Kolia księżnej brzeskiej Sybilli Doroty, Gdańsk, ok. 1610, z dawnych zbiorów Schlesisches Museum fur Kunstgewerbe und Altert¸mer we Wrocławiu. zdj. archiw. L. Okoński

Wracając do sposobów pozyskiwania obiektów do kolekcji tak unikatowej jak zbiory bursztynu, nie sposób nie wspomnieć o pracach archeologicznych prowadzonych przez kilka ostatnich lat na Ouławach (na zlecenie Muzeum Zamkowego w Malborku) przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierunkiem prof. Ryszarda F. Mazurowskiego. W ten sposób kolekcja malborska wzbogaci się o tysiące neolitycznych wyrobów kultury rzucewskiej, pochodzących ze słynnego już i niespotykanie wielkiego, wręcz na skalę światową, prawdziwego "zagłębia" wydobywczego i przetwórczego surowca bursztynowego sprzed około 4000 lat.
Fot. 6. Fragment kolii księżnej Sybilli Doroty (por. fot. 5). fot. M. Wierzchowski

Fot. 6. Fragment kolii księżnej Sybilli Doroty (por. fot. 5). fot. M. Wierzchowski

Typowa dla współczesnego kolekcjonerstwa wyrobów z bursztynu staje się więc sytuacja, że do zbiorów przybywają albo obiekty bardzo stare, pozyskane drogą wykopalisk, albo współczesne, XX-wieczne lub co najwyżej z II połowy XIX stulecia. Zabytki nowożytne, zwłaszcza te ze "złotego" okresu bursztynnictwa europejskiego, a więc XVI-XVIII-wieczne, są już - jak wspomniano - prawdziwą rzadkością. Większość tych wyrobów, jeśli przetrwała różne dziejowe burze, znajduje się dziś w największych bezcennych kolekcjach muzealnych w Europie (Victoria & Albert Museum w Londynie, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, Palazzo Pitti we Florencji, zbiory królewskie na zamku Rosenborg w Kopenhadze, zbiory królewskie na zamku w Sztokholmie, muzea watykańskie, zbiory niemieckie w Kassel, Monachium czy Berlinie). Można być pewnym, że w rękach prywatnych znajdują się już z pewnością tylko pojedyncze dzieła sztuki. Jeśli - rzadko - pojawiają się na rynku antykwarycznym, osiągają niewiarygodnie wysokie ceny, zwykle leżące poza możliwościami finansowymi polskich muzeów. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest fakt, że kolekcja malborska powiększyła się w ostatnich latach, nie licząc zespołu neolitycznego z Niedźwiedziówki, o przedmioty o niezbyt odległej metryce, na przykład XIX-wieczne kolie kurpiowskie, cygarniczki srebrne i z pianki morskiej z bursztynowymi ustnikami z przełomu XIX i XX w., secesyjną gdańską plakietę srebrną w bursztynowej ramce czy wyroby Państwowej Manufaktury Bursztynowej w Konigsbergu z lat 30. XX w.
Fot. 7. Widelczyk i nożyk, 1678 - komplet sztućców z dawnych zbiorów Schlesisches Museum fur Kunstgewerbe und Altertumer we Wrocławiu. zdj. archiw. L. Okoński

Fot. 7. Widelczyk i nożyk, 1678 - komplet sztućców z dawnych zbiorów Schlesisches Museum fur Kunstgewerbe und Altertumer we Wrocławiu. zdj. archiw. L. Okoński

Sztukę współczesną, obrazującą dzisiejsze oblicze polskiego wzornictwa, wykorzystującego bursztyn jako rodzimy kamień w biżuterii, Muzeum Zamkowe w Malborku kolekcjonuje w sposób wybiórczy. W ostatnich latach warsztaty artystycznej obróbki bursztynu rozrosły się ilościowo, zwłaszcza na Wybrzeżu, tak że nie sposób we wnętrzach zamkowych zaprezentować wszystkich nowych trendów; pozostaje ewentualnie możliwość urządzania tu wystaw czasowych, obrazuj ących co ciekawsze dokonania w tej dziedzinie. Dokumentacją tego, co dziś dzieje się w polskim bursztynnictwie, zajmie się zapewne powstające w Gdańsku Muzeum Bursztynu. Muzeum Zamkowe w Malborku, aby zachować poziom i wysoką wartość artystyczną swojej ekspozycji, musi się skupić wyłącznie na wychwytywaniu prawdziwych indywidualności twórczych i ambitnych warsztatów autorskich, nie kładących nacisku na masową produkcję w czysto merkantylnych celach. Możliwość zaprezentowania swoich wyrobów w zabytkowych wnętrzach zamku malborskiego, wpisanego na Listę awiatowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO, będzie z pewnością nobilitacją dla wyróżniających się artystów, dając im możliwość zaprezentowania swojej twórczości półmilionowej rzeszy turystów z całego świata, odwiedzających co roku krzyżacką warownię. Podobne zjawisko obserwowaliśmy w pierwszych latach tworzenia się kolekcji bursztynu w Malborku - szansa znalezienia się w zbiorach o europejskim prestiżu była jednym z bodźców do odrodzenia się rzemiosła artystycznego bazującego na bursztynie. Nie trzeba chyba podkreślać, jak duże to miało znaczenie, po dość długim okresie nieciekawej wytwórczości pamiątkarskiej, jaka zdominowała rynek w pierwszych powojennych dziesięcioleciach.
Fot. 8. Widelczyk (por. fot. 7), datowany

Fot. 8. Widelczyk (por. fot. 7), datowany

     Pierwszymi artystami, których biżuteria znalazła się w zbiorach zamkowych (1973) i jakiś czas potem stała się bazą ich autorskiej czasowej wystawy, była grupa rodzinna PIRO - Stanisław (ojciec), Grzegorz i Lukasz (synowie) Pyrowie z Warszawy (obecnie mieszkają i pracują w USA). Wkrótce zakupiono do kolekcji wyroby innych wyróżniających się twórców: Marii i Pawła Fietkiewiczów, Giedymina Jabłońskiego, Danuty i Szczęsnego Kobielskich, Teresy Machajskiej-Sokołowskiej, Marii Lewickiej-Wali, Wojciecha Jakubowskiego i Janusza Góralskiego.
     Pozyskiwane do zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku wyroby twórców współczesnych, jak również okazy naturalne bursztynu i inkluzje (których posiadamy ponad 500 sztuk), stanowią integralną część naszej ekspozycji. Jednakże muzeum w Malborku, jako placówka o profilu historyczno-artystycznym, daje - co oczywiste - priorytet obiektom zabytkowym. Mamy skromną nadzieję, że wiele z nich ocaliliśmy od zapomnienia dzięki przeprowadzeniu niezbędnych zabiegów konserwatorskich, publikacjom i pracy oświatowej, a także poprzez liczne wystawy zagraniczne promujące - nieraz w bardzo odległych zakątkach świata - bałtycki bursztyn i wyroby z niego, wytworzone przez człowieka w ciągu kilku tysięcy lat.
     Dokumentacja losów niektórych bursztynowych zabytków z kolekcji malborskiej mogłaby stać się tematem obszernej monografii. I tak na przykład w naszych zbiorach znajduje się podstawa pod krucyfiks, zakupiona w 1973 r. od prywatnego oferenta w Krakowie. Jest to część ołtarzyka domowego z II połowy XVII w., ściśle związanego z zamkiem (fot. 3, 4). Obiekt ten w 1825 r. został ofiarowany do kaplicy św. Katarzyny w pałacu wielkich mistrzów przez tajnego radcę rządowego M¸llera z Królewca. Zniknął z zamku, prawdopodobnie w zawierusze II wojny światowej, i uległ poważnemu zniszczeniu. Kiedyś był to przedmiot o wysokości 47 cm; nad zachowaną do dziś trójstopniową podstawą wznosiła się dwukondygnacyjna nadbudowa, zdobiona plakietkami z kości słoniowej i rzeźbionymi w bursztynie uszakami, a nad tym górował krucyfiks z figurką Chrystusa oraz postaciami Matki Boskiej i św. Jana u dołu.
     Z dawnego Schlesisches Museum f¸r Kunstgewerbe und Altert¸mer we Wrocławiu zachował się fragment kolii księżnej Sybilli Doroty z Brzegu (1590-1625), córki elektora brandenburskiego i żony księcia śląskiego Jana Chrystiana, zamówionej prawdopodobnie w Gdańsku około 1610 r. Kolia ta pierwotnie składała się z 23 wielkich, bursztynowych paciorków o szlifie kryształowym (fot. 5, 6). W 1970 r. udało się odnaleźć 10 z nich w salonie wrocławskiej DESY i zakupić do zbiorów malborskich.

     W tym samym muzeum we Wrocławiu przechowywany był przed wojną dwuzębny widelczyk, datowany na rok 1678, oraz stanowiący z nim komplet nożyk. Oba sztućce miały uchwyty zakończone bursztynowymi główkami (fot. 7, 8). Widelczyk z kobiecą główką pojawił się w 1963 r. w salonie DESY w Krakowie i dziś można go podziwiać na malborskiej wystawie. Losy nożyka od kompletu nie są znane. Upływający czas nie jest łaskawy dla bursztynowych zabytków. Te zwłaszcza, których szkielet stanowi drewniana konstrukcja oklejona płytkami bursztynu, ulegają największym zniszczeniom. Wysychające drewno kurczy się, a bursztynowa okładzina odkleja się i odpada. Pod wpływem działania powietrza utlenia się powierzchnia bursztynu - wytwarza się krucha warstewka zwietrzelinowa, która po jakimś czasie zaczyna się po prostu sypać. Zmienia się też pierwotny kolor bursztynu, nabierając - cenionej zresztą - patyny, świadczącej o wieku zabytku. Wszystkie te zjawiska są poważnym problemem dla muzeów posiadających bursztynowe obiekty. Brak właściwej opieki konserwatorskiej i odpowiednich warunków przechowywania łatwo może doprowadzić te delikatne i kruche przedmioty do stanu, który kilka lat temu mogłam obserwować w Uppsali w Szwecji. Ciekawy i całkiem spory zespół zabytkowy Królewskiego Towarzystwa Naukowego znajdował się w pożałowania godnym stanie, praktycznie w kawałkach. Inną sprawą jest to, że metody konserwacji bursztynu są wciąż otwartym problemem dla specjalistów, a z powodu unikatowości tego typu przedmiotów zdarza się, że ich ratowania dokonuje się metodą prób i błędów. Ale to już temat na zupeł- nie inną opowieść.

^* Wieloletni kustosz zbiorów bursztynu w Muzeum Zamkowym w Malborku.
1 Pierwszym kustoszem w latach 1961-1968 i 1975-1981 była mgr Janina Grabowska, autorka m.in. albumu Polski bursztyn. "wczesny dyrektor Muzeum Zamkowego mgr Henryk Raczyniewski był bardzo przychylny tworzeniu zbiorów bursztynu w Malborku (red.).

Fatal error: require() [function.require]: Failed opening required '../../config/right.inc' (include_path='.:/usr/multiphp/php5.2/usr/share/php:/home/lib/php5.2:/home/lib/php5.2/pear') in /home/users/pj/public_html/archiwum/jubiler_1-15/index.php on line 46