Polski Jubiler

 NUMER ARCHIWALNY


Na ok³adce: Jacek Byczewski, bransolety, stal, z³oto

fot. J. Malinowski

W NUMERZE

Bi¿uteria patriotyczna w zbiorach Muzeum Cystersów w W±chocku
     Od 1991 r. istnieje w zabytkowych murach trzynastowiecznego opactwa Cystersów w W±chocku, muzeum utworzone ze zbiorów przekazanych klasztorowi przez znanego w latach 70. kolekcjonera - ksiêdza Walentego ¦lusarczyka, proboszcza z Nowej S³upi*.
     Poka¼n± czê¶æ ekspozycji stanowi± pami±tki zwi±zane z powstaniem styczniowym, a w¶ród nich sztandary powstañcze, broñ bia³a i palna, elementy ubioru i wyposa¿enia powstañców, torby, pasy, ³adownice, a tak¿e archiwalia i rzadkie druki z tego czasu, dokumenty podpisane przez przywódców powstañczych - Traugutta, Langiewicza, Czachowskiego, Hauke-Bosaka ,oraz ich osobiste pami±tki i fotografie rodzinne. S± równie¿ eksponaty zwi±zane z represjami po upadku powstania, pami±tki po wiê¼niach i zes³añcach, kajdany, ³añcuchy, elementy ubioru kator¿ników, wyroby zes³añców i przedmioty ich osobistego u¿ytku.
     Poczesne miejsce w tej kolekcji zajmuje bi¿uteria patriotyczna pochodz±ca z poprzedzaj±cego wybuch powstania styczniowego okresu ¿a³oby narodowej oraz z czasu bezpo¶rednio po upadku powstania. Bi¿uteria patriotyczna, to tak specyficznie polskie zjawisko, niewystêpuj±ce na tak± skalê w ¿adnym innym kraju, pojawi³a siê u schy³ku XVIII w. i trwa³a z przerwami i w ró¿nych formach do czasów wspó³czesnych. Nie przestaj±c byæ ozdob±, sta³a siê jednocze¶nie form± manifestacji uczuæ patriotycznych, a zarazem ¶rodkiem porozumienia spo³ecznego, poprzez wystêpuj±ce na niej znaki symbolizuj±ce wierno¶æ Bogu i Ojczy¼nie. W ¿adnym chyba jednak czasie nie mia³a tak wymownej symboliki i nie by³a tak powszechna, jak w okresie ¿a³oby narodowej, kiedy noszenie jej rozbudza³o nadzieje spo³eczeñstwa na odzyskanie niepodleg³o¶ci.
     W latach 1860-1862 odbywa³y siê, g³ównie w Warszawie, liczne nabo¿eñstwa ¿a³obne, odprawiane dla przypomnienia rocznic historycznych i uczczenia pamiêci bohaterów zrywów niepodleg³o¶ciowych. Masowy udzia³ ludno¶ci stolicy w tych nabo¿eñstwach, organizowanych ku pokrzepieniu serc w czasie niewoli, nadawa³ im charakter demonstracji narodowych. Tak± wielk± demonstracj± uczuæ patriotycznych by³ pogrzeb Katarzyny Sowiñskiej, wdowy po generale powstania listopadowego, w czerwcu 1860 r. Kolejne manifestacje - 25 lutego 1861 r. w 30. rocznicê powstania listopadowego oraz krwawo st³umiona manifestacja 27 lutego - spowodowa³y og³oszenie w ko¶cio³ach powszechnej ¿a³oby narodowej. Jej zewnêtrznym przejawem by³o noszenie, mimo surowego zakazu carskiego, czarnych ubiorów. Przyk³ady takich strojów damskich, sprowadzanych z Pary¿a, znajduj± siê równie¿ w ekspozycji w±chockiego Muzeum. U¿ywane dot±d klejnoty zast±piono czarn± bi¿uteri±. Nastrój ¿a³oby spotêgowa³a masakra, do jakiej dosz³o podczas rozgromienia przez kozaków i ¿andarmów carskich najwiêkszej manifestacji patriotycznej, jaka odby³a siê 8 kwietnia 1861 r. na Placu Zamkowym w Warszawie.
     Zbiór kilkunastu krzy¿yków z kolekcji Muzeum w W±chocku jest przyk³adem bi¿uterii upamiêtniaj±cej te wydarzenia. Krzy¿e w³a¶nie, jak siê uwa¿a, zapocz±tkowa³y modê na bi¿uteriê ¿a³obn±. Wykonane by³y, podobnie jak wiêkszo¶æ wyrobów bi¿uterii patriotycznej, z materia³ów tanich i ³atwo dostêpnych, najczê¶ciej ¿elaza, o³owiu, mosi±dzu, cyny, rzadziej z drewna hebanowego, ko¶ci s³oniowej i srebra. Bardzo zró¿nicowany jest te¿ poziom ich wykonania, od starannych, indywidualnych wyrobów, po tandetne i masowo produkowane.
     Najpopularniejsze by³y powszechnie noszone ¿eliwne krzy¿yki ró¿nej wielko¶ci, z datami dziennymi manifestacji (fot. 1). Na awersie widnieje na poprzecznej belce napis PAMI¡TKA, a na pionowej daty 25, 27 LUT. 8 KWIET. 1861. Na rewersie, w miejscu skrzy¿owania ramion, korona cierniowa i prze³o¿ona przez ni± palma - symbole mêczeñstwa, oraz napis na pionowej belce WARSZAWA.
     Równie¿ popularne by³y krzy¿yki o³owiane o zakoñczeniach ramion w formie kulek, z figurk± Chrystusa Ukrzy¿owanego na awersie i upamiêtniaj±cym manifestacje napisem D 25, 27 LUTY 1861 na rewersie. Przyk³adem indywidualnego wyrobu odznaczaj±cego siê staranno¶ci± wykonania jest krzy¿yk z ko¶ci s³oniowej o zakoñczeniach ramion w formie sp³aszczonych ga³ek z mosiê¿n± figurk± Chrystusa, rotulusem z napisem INRI i czaszk±. Na odwrocie wyryty napis PAMI¡TKA 27 LUTEGO 1861 R. (fot. 2).
     Bi¿uteriê o charakterze bardziej luksusowym reprezentuje naszyjnik w formie korali z doczepionym krzy¿ykiem z czarnego szylkretu. W bezpo¶rednim s±siedztwie krzy¿yka znajduj± siê du¿e, okr±g³e, malowane na czarno koraliki, ozdobione metalowymi guzami imituj±cymi kameryzacjê. Pozosta³e paciorki s± mniejsze, wieloboczne, wykonane z laki i czarnego szk³a (fot. 3).
     Obok krzy¿yków pojawi³y siê wkrótce inne wyroby bi¿uterii ¿a³obnej - obr±czki, pier¶cionki, broszki, klamry, spinki do mankietów i krawatów. Przyk³adem bardzo popularnego wyrobu jest p³aska obr±czka pokryta od zewn±trz emali± (w tym przypadku b³êkitn±, zazwyczaj by³a to emalia czarna), na której widniej± daty manifestacji warszawskich i korona cierniowa z ga³±zk± palmow±, symbolizuj±ce mêczeñstwo narodu i ¿a³obê (fot. 4)
     Znacznie bogatsz± symbolikê prezentuj± pier¶cionki z podwójnie skrêconego drutu srebrnego, rozszerzaj±cego siê w pêtlê, obejmuj±c± u³o¿on± poziomo kotwicê, zakoñczon± krzy¿em. Na kotwicê na³o¿ony jest orze³ek, a pêtlê spina miniaturowa k³ódeczka. Drut skrêcony na kszta³t sznura symbolizuje spêtanie, niewolê, podobnie jak spinaj±ca go k³ódeczka. Ale obok tej symboliki ¿a³obnej pojawiaj± siê te¿ tre¶ci bardziej optymistyczne - kotwica z Or³em, jako god³em narodowym, oznacza nadziejê na odzyskanie niepodleg³o¶ci, a wieñcz±cy j± krzy¿, oprócz znaczenia ¿a³obnego, jest równie¿ symbolem zmartwychwstania (fot. 5).
     Nieco skromniejszy jest zbli¿ony form± i technik± wykonania pier¶cionek z pojedynczego, skrêconego drutu srebrnego, zakoñczonego dwiema kulkami, do którego doczepione jest p³askie serduszko, wype³nione czarn± emali±, w centrum której widnieje drugie miniaturowe serduszko z wy¿³obionym orze³kiem. Serce, skute ³añcuchem, lecz zachowuj±ce w swym wnêtrzu god³o pañstwowe - Or³a, jest wyrazem uczuæ patriotycznych Polaków bêd±cych w niewoli, ale g³êboko kochaj±cych ojczyznê (fot. 6).
     Te emblematy patriotyczne - krzy¿, kotwica, orze³ek, serce gorej±ce, powtarza³y siê w innych rodzajach bi¿uterii, takich jak klamry do pasa (fot. 7), spinki czy broszki, i wyra¿a³y podobne tre¶ci.
     Kilka egzemplarzy starannie wykonanych broszek, powsta³ych w 1861 r. i pó¼niej, w okresie powstania styczniowego, prezentuje inn± symbolikê. Maj± one kszta³t zwiniêtego w formie ko³a pasa spiêtego klamr±, w którego a¿urowym, kolistym polu widnieje Orze³ lub dwudzielna tarcza herbowa z Or³em i Pogoni±, a od maja 1863 r., kiedy to sta³a siê god³em Rz±du Narodowego, trójpolowa tarcza z herbami Polski, Litwy i Rusi, na tle czerwonej, b³êkitnej i bia³ej emalii. Wyra¿aj± one jedno¶æ tych ziem, podkre¶lon± napisami - W JEDNO¦CI SI£A i BO¯E ZBAW POLSKÊ (fot. 8 i 9)
     Motyw tarczy herbowej wystêpuje równie¿ na spinkach do mankietów (fot. 10 i 11) i na wisiorku z³o¿onym z trzech po³±czonych w uk³adzie pionowym elementów - herbu, Or³a wspartego na banderoli z napisem BO¯E ZBAW POLSKÊ oraz okr±g³ej plakietki z Or³em okolonym napisem o tej samej tre¶ci (fot. 12).
     Jednoznaczn± wymowê symboliczn± mia³y czarne bransolety lub naszyjniki w formie ³añcucha, wykonane z ebonitu lub drewna, z zawieszonymi na nich krzy¿ykami, k³ódkami lub medalionami (fot. 13).
     Po upadku powstania styczniowego, na skutek surowych represji carskich i zsy³ek na Sybir, zaprzestano masowego noszenia bi¿uterii patriotycznej. Z nielicznych jej egzemplarzy, jakie wtedy powstawa³y, zniknê³y dotychczas powszechnie u¿ywane symbole. Jedynym, jaki pozosta³, by³ Orze³ na czarnym tle. Poprzez tak du¿e uproszczenie, tym dobitniejsza sta³a siê jego wymowa (fot. 14).
     Na zakoñczenie tego przegl±du wybranych przyk³adów bi¿uterii patriotycznej prezentowanej na ekspozycji Muzeum w W±chocku wypada wspomnieæ o jeszcze jednym eksponacie. W¶ród znajduj±cych siê tam kilku przedmiotów pami±tkowych wykonanych przez zes³añców na uwagê zas³uguje szczególnie cenny, bo zrobiony z bardzo nietrwa³ego materia³u, unikalny pier¶cionek, który zosta³ przywieziony z Syberii przez A. Bukowskiego, skazanego na katorgê za udzia³ w powstaniu, a ofiarowany przez jego prawnuka Jerzego Ludkiewicza z Gdañska. Obr±czka upleciona jest z ciemnego w³osia (wed³ug ofiarodawcy - z w³osów z brody), a oczko wykonane w formie nak³adki ze z³otej blaszki, na której, na tle czarnej emalii widnieje napis z³otymi literami AMITIE.
     Pier¶cionki takie robione by³y przez skazañców w kopalniach na Uralu. Z³oto kupowali oni potajemnie od zatrudnionych tam robotników. Do naszych czasów zachowa³y siê ju¿ tylko nieliczne egzemplarze tego typu wyrobów (fot. 15).
     Kolejne okresy noszenia bi¿uterii patriotycznej - czas I wojny ¶wiatowej, pierwsze lata niepodleg³o¶ci, lata 30. XX w. czy okres II wojny ¶wiatowej, nie przynios³y ju¿ nowych motywów czy form w tych wyrobach. Powtarzane by³y wzory i symbole wcze¶niej u¿ywane, przy czym najpopularniejsze by³y pier¶cienie ozdobione wizerunkiem Or³a, czego przyk³adem s± liczne pier¶cionki legionowe i sygnety z czasu II wojny ¶wiatowej.**
*Kolekcja zosta³a przekazana klasztorowi w 1979 r. Na pocz±tku lat 80. autorzy tej publikacji przeprowadzili inwentaryzacjê zbiorów, sporz±dzaj±c katalog i dokumentacjê fotograficzn± obiektów. Wol± ofiarodawcy i ¿yczeniem Prymasa Polski ks. kardyna³a Stefana Wyszyñskiego by³o utworzenie muzeum w opactwie Cystersów w W±chocku. Sta³o siê to mo¿liwe po wprowadzeniu religii do szkó³, gdy zwolni³a siê du¿a, naro¿na sala barokowego skrzyd³a klasztoru, która dotychczas, prowizorycznie podzielona, pe³ni³a funkcjê salek katechetycznych. Kolekcja ks. ¦lusarczyka by³a obszerna i wielotematyczna. Autorzy, urz±dzaj±c ekspozycjê muzealn±, dokonali wyboru eksponatów pod k±tem zilustrowania walk niepodleg³o¶ciowych narodu polskiego, poniewa¿ taka by³a sugestia ofiarodawcy i ks. Prymasa Wyszyñskiego. Inne dzia³y kolekcji, niezwi±zane z tym tematem, prezentowane s± na ekspozycji zmiennej.
** Por. artyku³ M. Gradowskiego Motywy patriotyczne w bi¿uterii polskiej w "PJ" nr 2(10), 2000 (red.).

Fatal error: require() [function.require]: Failed opening required '../../config/right.inc' (include_path='.:/usr/multiphp/php5.2/usr/share/php:/home/lib/php5.2:/home/lib/php5.2/pear') in /home/users/pj/public_html/archiwum/jubiler_3-14/index.php on line 46