Polski Jubiler Nr 3 (17) 2002

NUMER ARCHIWALNY

Na okładce:
Ewa Rudowska, naszyjnik, kolczyki, złoty medal "Gold Virtuosi 2002" www.ewarudowska.pl

fot. Archiwum

W NUMERZE

Męska biżuteria bursztynowa sprzed 4000 lat

Widok układu szczątków kostnych i ozdób bursztynowych w trakcie eksploracji grobu.

Bursztyn jako surowiec do wytwarzania ozdób i amuletów opisywany jest w literaturze archeologicznej od XIX w. Najstarsze, niezwykle rzadkie przedmioty pochodzą z Europy i datowane są na schyłkowy paleolit oraz mezolit (tj. na okres ok. 13000-7000 lat temu). Wzrost znaczenia wytwórczości bursztyniarskiej nastąpił w następnym okresie epoki kamienia, czyli w neolicie. Z tego też czasu, a dokładniej z jego późnej fazy (5000-4000 lat temu), znane są pracownie ówczesnych wytwórców ozdób z osad nadmorskich (od nasady Półwyspu Helskiego przez Zatokę Gdańską, Zalew Wiślany, Półwysep Sambijski, kończąc na Mierzei Kurońskiej) oraz wyspecjalizowanych osad produkcyjnych na Żuławach Wiślanych¹. Wytwarzaniem ozdób bursztynowych, a także, jak się wydaje, ich dystrybucją zajmowała się ludność kultury rzucewskiej. O rozmiarach wymiany mogą świadczyć znaleziska paciorków bursztynowych z południowej Polski, gdzie w grobach szkieletowych ludności kultury złockiej znajdowane są całe ich kolie². Ozdoby bursztynowe, choć nie tak liczne, odkrywane są także na terenie Czech, Moraw, Słowacji, Ukrainy, Włoch i Grecji.
Okazy uszkodzone i naprawiane.

W bezpośrednim sąsiedztwie zagłębia bursztynowego, tj. na terenie Warmii i Mazur, znaleziska ozdób bursztynowych należą do rzadkości i wzbudzają sensację³. Nie dziwi zatem fakt, że podczas badań archeologicznych prowadzonych przez pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Ząbiu nad Jeziorem Łańskim wielkie zaskoczenie wywołało odkrycie nienaruszonego grobu mężczyzny pochowanego z "garniturem" ozdób bursztynowych⁴ (fot. 1). Składało się na niego łącznie 50 paciorków bursztynowych stanowiących aplikacje naszyjnika, pasa oraz dwóch bransolet, po jednej na ręce i na nodze. Z typologicznego punktu widzenia tego rodzajutypu przedmioty określane są jako paciorki guzkowate z otworem V-kształtnym i W-kształtnym.
Zestawienie największego i najmniejszego paciorka odkrytego w pochówku.

Zestawienie największego i najmniejszego paciorka odkrytego w pochówku.

Niestety ze względu na rodzaj zasypiska komory grobowej, a była nią kreda, bursztyn był silnie zwietrzały i tylko dzięki pomocy Katarzyny Kwiatkowskiej, pracownika Działu Bursztynu Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, udało się je zabezpieczyć i wydobyć w możliwie dobrym stanie. W trakcie opracowania ozdób stwierdzono, że zostały wykonane z jednej odmiany bursztynu nieprzezroczystego zapewne o tej samej żółtej barwie (być może w różnych jej odcieniach)⁶. Proporcje paciorków świadczą wyraźnie o wykonaniu ich na konkretne zamówienie. O tym, iż były używane, świadczą dobitnie nieudolne zabiegi naprawcze uszkodzonych okazów, dokonywane prawdopodobnie przez właściciela (fot. 2), co wskazuje na ogromną wartość ozdób. Ciekawostką Przykłady paciorków z otworem V-kształtnym.

Przykłady paciorków z otworem V-kształtnym.

techniczną jest niespotykany dotychczas sposób nawiercania otworów w kształcie litery W. Zabieg ten należy tłumaczyć rozmiarami użytego surowca, tzn. stosunkowo dużymi, lecz cienkimi płytkami bursztynu (największe o długości 35 mm, szerokości 28 mm, grubości 7 mm; najmniejsze zaś okrągłe o średnicy 12 mm i grubości 3 mm) (fot. 3). Zarówno nawiercanie V-kształtne, jak też W-kształtne miało na celu ukrycie otworu i sposobu przewlekania nici, tak aby od strony widocznej wydawało się, że jest to lity bursztyn (fot. 4 i 5). Spośród 50 paciorków 42 to formy prostokątne, 3 koliste, 2 kwadratowe, a 3 naprawiane (przerabiane). Rozmieszczenie poszczególnych form we wszystkich ozdobach ukazywało okazy największe centralnie a najmniejsze i naprawiane z tyłu (rys. 1). Powierzchnia widoczna była opracowywana dokładniej i dodatkowo wyszlifowana, wewnętrzna zaś mniej starannie z widocznym niemal we wszystkich przypadkach jedynie grubym Przykłady paciorków z otworem W-kształtnym.

Przykłady paciorków z otworem W-kształtnym.

szlifem. Podobnie jak w innych ozdobach z tego okresu, nie stwierdzono zabiegu polerowania. Strony wierzchnie, jak i spodnie miały zarys "koperty" związany ze sposobem szlifowania, co w przekroju podłużnym dawało kształt trójkąta lub rombu. Zatępianie (ścinanie) krawędzi miało zapobiec wykruszaniu się ich w trakcie użytkowania. Otwory nawiercano różnej grubości wiertłami, ale zawsze w ten sposób, że średnica otworu zmniejszała się w głąb paciorka, dając w przekroju zarys lejka. W zależności od wielkości ozdoby, średnice nawierceń wynoszą od 6 do 2 mm (rys. 2). Dla uzmysłowienia sobie perfekcji, jaką osiągnęli ówcześni "jubilerzy", należy dodać, że wszystkie czynności wykonywane były jedynie przy użyciu narzędzi kamiennych (płyty szlifierskie), krzemiennych i kościanych (wiertła).
1. Rekonstrukcja układu paciorków: a - naszyjnik, b - bransoleta na rękę, c - bransoleta na nogę, d - pas.

1. Rekonstrukcja układu paciorków: a - naszyjnik, b - bransoleta na rękę, c - bransoleta na nogę, d - pas.

Odkrycie z Ząbia, ze względu na brak znanych analogii wśród podobnych znalezisk, należy do unikatowych w skali europejskiej. Różnice przejawiają się przede wszystkim w odmienności niektórych typów paciorków, jak też w zestawie samych ozdób - to jest garnituru składającego się z naszyjnika, bransolet i pasa. Taki zestaw ozdób bursztynowych został odkryty po raz pierwszy. Nie należy się dziwić płci osobnika odkrytego w grobie; czasy w których żył, to w tej części Europy okres dominacji mężczyzn, czego dowodem są licznie odkrywane groby osobników wyposażonych w broń, a także ozdoby, przy jednoczesnym braku pochówków kobiecych. W takich przypadkach mówi się o dualizmie obrządku pogrzebowego i pochówkach archeologiczne nieuchwytnych. Nasz Kilka wybranych paciorków w trzech rzutach z przekrojami.

Kilka wybranych paciorków w trzech rzutach z przekrojami.

mężczyzna (rys. 3) rasy białej typu czuchońskiego, w wieku około 40-50 lat, nie posiadał broni, lecz o tym, że był wojownikiem i jednocześnie zajmował bardzo wysoką pozycję w społeczeństwie, świadczą z jednej strony obrażenia zadane kamienną siekierą, z drugiej zaś bogactwo ozdób⁵.
Na zakończenie, dla porównania chronologicznego okresu funkcjonowania pracowni bursztyniarskich na południowo-wschodnim pobrzeżu Bałtyku oraz odkrycia z Ząbia z wydarzeniami w innych częściach świata, należy wspomnieć, że był to czas formowania się pierwszych państw: w Egipcie, Mezopotamii, Indiach, oraz pierwszych rozwiniętych kultur epoki brązu (tzw. protocywilizacji) w południowej Europie.

Rekonstrukcje wyglądu twarzy mężczyzny z biżuterią bursztynową.

* D. Manasterski jest asystentem w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

1 R. F. Mazurowski: Badania żuławskiego regionu bursztyniarskiego ludności kultury rzucewskiej. Niedźwiedziówka, stanowisko 1-3. W: Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980-1983. Malbork 1987, s. 79-119.
2 Z. Krzak: The Złota Culture. Wrocław 1976.
3 J. Okulicz: Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e. Wrocław 1973: A. Waluś, D. Manasterski: "Bursztynowy" wojownik sprzed czterech tysiącleci. "Archeologia Żywa" 2001 nr 2 (17), s. 24-25; D. Manasterski, K. Piasecki, A. Waluś: Schyłkowoneolityczny grób szkieletowy z ozdobami bursztynowymi ze stanowiska X w Ząbiu, woj. warmińsko-mazurskie "Światowit" Tom 3 Fasc. B (w druku).
4 Badaniami kieruje dr A. Waluś z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
5 Określeń odmian bursztynu dokonała mgr K. Kwiatkowska z Muzeum Ziemi PAN.
6 Określeń antropologicznych dokonał dr hab. K. Piasecki z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Fatal error: require() [function.require]: Failed opening required '../../config/right.inc' (include_path='.:/usr/multiphp/php5.2/usr/share/php:/home/lib/php5.2:/home/lib/php5.2/pear') in /home/users/pj/public_html/archiwum/jubiler_3_17_2002/index.php on line 43